بازارهای تاریخی یزد
بازار از کلمه پهلوی « واکار» گرفته شده که در گذر زمان با تغییرات زبانی به بازار تبدیل گردیده است. بازارها ستون اقتصادی شهرها می باشند و در آنها تجارت و تبادل کالا صورت می گیرد که پیش از اسلام بوده و همچنان ادامه دارد. یزد شهری کهن تاریخ و اولین شهر خشتی جهان می باشد که از قدیم الایام در مسیر پُرتردد تجاری جاده ابریشم بوده و از این نظر وجود بازار در این شهر یک امر ضروری و حیاتی محسوب می شده و نقش استراتژیک مهمی در بافت تاریخی یزد داشته است.
ویژگی‌های بازارهای تاریخی یزد
مجموعه بازارهای قدیمی یزد با معماری اصیل ایران اسلامی به همراه مناره ها و بادگیرهای زیبا هستند و متشکل از چندین راسته بازار، تیمچه، سرا، مسجد، مدرسه، حسینیه، میدان، کاروانسرا، آب انبار، لَرد و کارگاه تولیدی می باشند که هنوز در بین مردم این سرزمین اهمیت ویژه ای دارند و علاوه بر جنبه تجاری، یکی از جاذبه های تاریخی و پربازدید شهر یزد نیز هستند.
این بازارها در دوران پهلوی با احداث خیابان شاه (خیابان قیام فعلی) به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم شد و در نتیجه برخی از فضاهای اصلی آن مانند بازار محمدعلی خان، بازار پنجه علی، بازار ارسی دوزها و … به کلی تخریب گردید.
فعالیت این بازارها
بازارهار تاریخی یزد از قرن چهارم هجری قمری رشد و رونق بیشتری یافت و حاکمان دوره های اتابکان، آل کاکویه، تیموریان و … با گسترش شهرها و تجارت، شروع به ساخت بازارهای دیگر در درون حصار شهر و امتداد مهم ترین راه اصلی شهر کردند. البته در طی قرون متمادی با تغییر و گسترش حصار شهر، مکان و وضعیت بازارها نیز تغییر یافته اند.
این بازارها محل فروش صنایع دستی قدیمی و سنتی است که عمده ترین کالاهای مورد معامله در این بازار؛ طلا، شیرینی های یزدی، پارچه و فرش بوده و هستند.
برخی از کارگاه های تولیدی بازار، شامل کارگاه مازاری( محل ساییدن حنا و برگ طبیعی)، کارگاه حلوایی( محل تبدیل کنجد به حلوا ارده) و کارگاه رنگرزی( محل رنگ آمیزی الیاف نخی و پشمی) می شود که معماری هر یک بر اساس نوع فعالیت آن فرق می کند.
مجموعه بازارهای تاریخی یزد شامل بازار دروازه مهریز، بازار تبریزیان، بازار زرگرها، پنجه علی، مسگری، بازار حاجی قنبر، محمدعلی خان متعلق به دوره زندیه، قیصریه و بازار خان مربوط به قرن سیزدهم ه. ق می شوند.
بازار تاریخی خان
بازار خان با قدمتی متعلق به دوره ناصرالدین شاه قاجار و با ۲۷۴ متر طول و ارتفاع بین ۴ تا ۶ متر؛ طویل‌ترین، عریض‌ترین و معروف ترین بازار یزد می باشد و از جمله نقاط دیدنی و قدیمی خشتی شهر یزد نیز به حساب می آید که با حسینیه، آب انبار و حمام کنار آن به تدریج و توسط محمد تقی خان بافقی ساخته شده اند. میدان خان با مغازه های اطراف خود، راهی به بازار مسجد ملا اسماعیل و بازار قیصریه دارد.
مجموعه خان از چندین راسته، بازارها و تیمچه‌های متعددی تشکیل شده است و گرچه، هر کدام از این بازارها نام خاصی دارند اما امروزه، همه این بازارها تحت عنوان بازار خان معروف و شناخته شده اند.
برخی از بخش های بازار خان یزد شامل بازار زرگری، بازار ملا اسماعیل، بازار پنجه علی، بازار علاقبندی متعلق به اواخر قرن نهم و با شماره ثبت ۷۷۹۱، بازار کاشیگری، بازار مسگرها، بازار چیت سازی، بازار قیصریه، بازار صدری( شاهزاده فاضل) مربوط به اواخر دوره قاجار با شماره ثبت ۸۵۲۶، بازار دروازه مهریز و بازار افشار مربوط به دوره قاجار به شماره ثبت ۸۵۴۲ می شوند.
مجموعه‌ی بازار خان در سال ۱۳۸۲ با شماره ۸۵۴۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی حاجی قنبر
بازار حاجی قنبر، قدیمی ترین بازار یزد و مربوط به قرن نهم هجری قمری می باشد که به مجموعه ای از مغازه های زیر و اطراف حسینیه امیر چخماق گفته می شود. این بازار کوچک، توسط یکی از حاکمان یزد به همین نام به منظور رونق اقتصادی ساخته شد که در قرن سیزدهم هجری قمری، تکیه زیبایی بر سردر آن با کاشی معلق اضافه گردید.
بازار حاجی قنبر یزد ، باعث ایجاد و رشد بسیاری از مغازه های دیگری نظیر شیرینی فروشی معروف حاج خلیفه رهبر یزد نیز شده است.
بازار تاریخی تبریزیان
این بازار در انتهای بازار پنجه علی و متعلق به دوره قاجار می باشد که ۵۹ متر طول، ۳/۵ متر عرض و ۵/۵ متر ارتفاع دارد. متراژ تقریبی هر دهانه این بازار؛ ۴ متر و مساحت آن ۱۹/۶ متر مربع است. بنای بازار تبریزیان یزد از جنس خشت، گل، آجر و گچ می باشد با سقف طاق و تویزه دار که قوس های هلالی و جناقی آن تماشایی است.
بازار تاریخی دروازه مهریز
بازار دروازه مهریز در دوره قاجار و زمان گورکانیان با ۳۸ متر طول و ۵/۳ متر عرض احداث گردید. این بازار دارای ۶ باب مغازه با میانگین دهانه ۵ متر است که از جنوب به بازار خان و از شمال به کوچه دارالشفا یا دروازه تاریخی وصل و ختم می شود.
بازار دروازه مهریز با شماره ۸۵۴۳ در سال ۱۳۸۲ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی زرگری
بازار زرگری یزد با ۹۴ متر طول، ۳ متر عرض و ۶ متر ارتفاع متعلق به قرون دوازدهم و سیزدهم هجری قمری می باشد که مانند سبک معماری بازار تبریزیان دارای سقفی با طاق و هلال و نورگیرهایی در وسط راسته بازار است.
بازار زرگری یزد ۵۳ باب مغازه با طلاهای معروف و خاص ۲۰ عیار یزدی دارد که با زرق و برق ویژه خود، چشم هر رهگذری را خیره می کند. این بازار نیز در سال ۱۳۸۲ با شماره ۸۵۲۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی قیصریه
قدمت بازار قیصریه یزد به اواخر قرن دوازدهم هجری قمری می رسد و یکی از پنج بازار معروف ایران در کنار بازارهای شیراز، اصفهان، کرمان و قزوین می باشد.
در گذشته، نام قیصریه را بر روی مکان هایی می گذاشتند که از لحاظ خصوصیات معماری، شبیه به یک راسته‌ی فرعی، دالان، تیمچه و یا یک سرا بوده و اغلب در آن، به عرضه‌ی کالاهای گران‌بها و منسوجات عالی و بی نظیر می پرداخته اند.
بازار قیصریه بین میدان و مدرسه خان یزد قرار دارد و زیباترین بازار یزد می باشد که سبک معماری آن نسبت به بقیه بازارها، نظم و ترتیب بهتری دارد و محل فروش پارچه‌های یزدی است. این بازار یک درب دو لنگه چوبی و نفیسی دارد که به وسیله همین دو درب، بازار باز و بسته می‌شود.
این بازار در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۷۹۵ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی پنجه علی
بازار پنجه علی مشهور به بازار مسگران یزد، قدمتی ۶۰۰ ساله دارد و متعلق به قرن نهم هجری قمری می باشد که هنوز بافت سنتی قدیم خود را حفظ کرده است.
بازار مسگرها درد فاصل خیابان قیام قرار دارد و در آن انواع سازه های مسی و فلزی نظیر صنایع دستی تزئینی، ظروف آشپزخانه و ابزار آلات کشاورزی ساخته و عرضه می‌شود.
بازار مسگرهای یزد در سال ۱۳۸۱ با شماره ۷۷۸۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
بازار تاریخی کاشیگری
بازار کاشیگری یزد مربوط به دوره زندیه است که در میدان خان یزد واقع شده و مجموعه‌ای از کارگاه های کوچک آهنگری، ابزارهای ساده کشاورزی و لوازم ضروری روستاییان می باشد.
بازار کاشیگری یزد در تاریخ ۱۷ اسفند ۱۳۸۱ با شماره ثبت ۷۷۹۴ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
تیمچه‌های یزد
تیمچه به کاروانسراها یا سراهای کوچک و سرپوشیده گفته می شود که در دل بازارهای قدیمی ساخته می شده و از لحاظ اقتصادی، نسبت به کاروانسراها گرانتر بوده است.
در بازارهای یزد بیش از ۲۰ تیمچه وجود دارد که بیانگر رونق و رفت و آمد تجار به یزد است و برخی از آنها شامل تیمچه های علی خان، وکیل، ملک و هراتی می شوند که قدمتی دیرینه دارند.
یزد بازارهای تاریخی دیگری هم اعم از بازار افشار مربوط به دوره قاجار به شماره ثبت ۸۵۴۲ ، بازار صدری مربوط به اواخر دوره قاجار با شماره ثبت ۸۵۲۶ ، بازار جعفرخان متعلق به دوره زندیه با شماره ثبت ۷۷۸۹، بازار میرزا کریم مربوط به دوره قاجار با شماره ثبت ۸۵۲۸ ، بازار سراج‌ها متعلق به قرن هشتم و با شماره ثبت ۸۵۲۵، بازار حضرت عباسی مربوط به دوره قاجار و با شماره ثبت ۷۷۹۳ ، بازار علاقبندی متعلق به اواخر قرن نهم و با شماره ثبت ۷۷۹۱ و بازار ریسمانیان مربوط به دوره پهلوی اول و با شماره ثبت ۷۷۹۰، دارد .
