طهران در گذر زمان

توصیف تهران، پایتخت امروزی کشور عزیزمان ایران، کاری است بسیار دشوار و پیچیده. آدم ها بر اساس حال و احوالشان، خاطراتی که در این شهر برایشان رقم خورده است، سفری که به آن داشته اند یا شنیده ها و دیده های خود از رسانه‌ها و افراد مختلف، تصویری متفاوت از تهران برای خود رقم می زنند و به یاد می سپارند. برخی آن را شهری بی در و پیکر با همهمه، درگیری، شلوغی و آلودگی تمام نشدنی و بی پایان می خوانند و برخی اما سختی های تهران را به خاطره های خوشی که از پیشرفت، کار و ترقی در این شهر داشته اند، می بخشند. گاه با دیدی سختگیرانه پایتخت ایران را شهری خاکستری و دلگیر با برج و ساختمان هایی که انسان را به محاصره ی خود در آورده است می پندارند و گاه تهران را آرمانشهری تصور می کنند که با زندگی در آن به شکلی معجزه وار به تمام آرزوهای خود خواهند رسید.

تهران تمام این ها و بیش از آن است. شهری که در ورای روزهای متوالی آلودگی و شلوغی، ناگهان با بارشی از باران و برف به شهر عشاق تبدیل می شود و انسان را در زیبایی های شهر و چشم انداز کوهستانی اش غرق می کند. در کنار خیابان ها و کوچه هایی دربند سازه هایی بلند، سیمانی و شلوغ، قشنگی هایی نظیر خیابان های ولیعصر و سی تیر، پارک های ملت و آب و آتش شادابی و سرزندگی را به میان روزمرگی های مردم می آورند.

اما آنچه که امروز از تهران به یاد می آوریم و هر روز در تار و پود آن زندگی می کنیم، همیشه به این صورت نبوده است. کلانشهر کنونی ایران، روزگاری نه چندان دور شکلی متفاوت از آنچه می شناسیم داشت و مردم در خیابان ها و محله هایی غیر از چیزی که امروز می دانیم صبح را به شب می رساندند. آدرس هایی متفاوت برای رسیدن به مقصد می دادند و در کوچه پس کوچه هایی با شکل و ظاهری جدا از امروز زندگی می کردند.

حدود جغرافیایی تهران

شمال: طول خیابان انقالب فعلی، از حدود پیچ شمیران تا کمی بعد از چهار راه کالج که به شکل مایل به طرف غرب و خیابان سی متری(کارگر کنونی) امتداد داشت.

غرب: از حدود چهار راه جمهوری کنونی تا حوالی میدان گمرک.

جنوب: خیابان شوش، از حدود میدان راه آهن تا حوالی میدان شوش.

شرق: خیابان شهباز (۱۷ شهریور فعلی) تا بعد از میدان شهدای کنونی.

تهران قدیم

محله های تهران

محله هایی که در داخل این محدوده قرار داشتند و هنوز بسیاری از آنها با همان اسم و رسم قدیم وجود دارند.

محله دولت: که به دلیل نزدیکی با کاخ های سلطنتی به این نام خوانده می شد، خیابان های الله زار، خیابان شاه آباد، خیابان اسالمبول، خیابان عالء الدوله (فردوسی)، خیابان لختی (سعدی)خیابان واگن خانه (خیابان اکباتان)، عین الدوله، دوشان تپه (ژاله)، نظامیه (بهارستان) و دروازه شمیران را شامل بود.

محله عودالجان (اودالجان): تشکیل می شد از خیابان جلیل آباد (خیام)، ارک کاخ گلستان تا ناصریه (ناصر خسرو)،حدود مسجدامام (شاه) شمال بوذرجمهری شرقی، پامنار، جنوب خیابان چراغ برق(امیر کبیر) و میدان امام (توپخانه یا سپه).

محله سنگلج: که بخش اعظم و عمده آن را امروزه پارک شهر تشکیل می دهد، در گذشته یکی از مراکز از مهم سیاسی بود و با اینکه در حال حاضر تقریبا بین رفته ولی هنوز اشتهار تاریخی خود را از دست نداده است. چاله حصار: یکی دیگر از محالت جنوب تهران بود که چون آن را خاکبرداری و خاکش را به مصرف حصار کشی تهران رسانده بودند، مقدار زیادی چاله گود داشت، بعدها برای تخلیه زباله های شهر از آنجا استفاده می کردند.

چاله میدان: نیز که قبلا” در دوره صفویه خاک آن را به مصرف حصارکشی تهران رسانده بودند، وضعی مشابه چاله حصار داشت و محل تخیله زباله تقریبا تهران به حساب می آمد، این محله محدود به جنوب بازار چهل تن، امامزاده سید اسماعیل، میدان مال فروش ها، میدان امین السلطان، گمرک، خانی آباد، دروازه غار و پاقاپوق (اعدام) بود.
شاید براتون جالب باشه که بدونید:
ساختمان حصار و حفر خندق های جدید تهران قریب به ده سال طول کشید (به دستور ناصرالدین شاه) و شهر تهران چندین برابر توسعه یافت و مساحت آن به سه فرسخ و نیم رسید.

تهران قدیم

تهران از طریق ۱۲ دروازه به محیط بیرون خود ارتباط یافت. این دروازه ها که هم اینک نیز، اگر چه ساختمان آنها از بین رفته، اما اسم شان باقی است. عبارت‌اند از:
دروازه های دولت، یوسف آباد و شمیران (در شمال شهر)
دروازه های خراسان، دوالب و دوشان تپه (در شرق شهر)
دروازه های باغشاه، قزوین و گمرک (در غرب شهر)
دروازه های غار، رباط کریم و حضرت عبدالعظیم (درجنوب شهر)

میدان ها

در تهران عهد قاجار پنج میدان توپخانه، بهارستان، ارگ، پاقاپق و مشق ساخته شد. بعد از آن ۱۲ میدان دیگر در تهران بنا شد.

طراحان میدان های جدید ابتدا مهندسان چک و فرانسه و سپس آلمانی و دانمارکی بودند. بعدها ۱۵۰ میدان کوچک و بزرگ به مرور به این مجموعه اضافه شد. از ۵۰ میدان احداث شده در سال های اخیر، آفریقا (آرژانتین) و بسیج، بزرگ ترین آنها هستند.

میدان حسن آباد
بنای این میدان توسط «میرزا یوسف آشتیانی » صدراعظم ناصرالدین شاه گذاشته شد. او این میدان را به نام فرزندش میرزا حسن مستوفی الممالک، میدان حسن آباد نامید. این میدان در زمان ساخت در شمال غربی تهران قرار داشت. در فاصله سال های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ شمسی چهار ساختمان مجزا در چهار طرف میدان با اقتباس از پالادیو، معمار معروف عصر رنسانس ایتالیا بنا شد.

در سال۱۳۴۵ ضلع جنوب شرقی میدان تخریب و بانک ملی جایگزین آن شد. با تلاش بخش حفاظت آثار تاریخی اداره میراث فرهنگی استان تهران، در سال ۱۳۷۹ بنای تخریب شده به شکل اولیه بازسازی شد.

تهرا قدیم

میدان «چه کنم»!
این نامی است که مردم به میدان ابن سینا داده بودند: میدان چه کنم! هفت خیابان، از هر سو به این میدان راه می یابند؛ روشندلان، ۲۰ متری دروازه شمیران، خورشید، کیوان، سپاه، گرگان و خیابان مازندران. وجه تسمیه این میدان به این دلیل بود که هر کس وارد آن می شد، نمی دانست که با توجه به تعدد خیابان هایی که به میدان منتهی می شود، کدام مسیر را انتخاب کند!

میدان مشق ؛ عمارت قزاقخانه
این عمارت هسته اولیه مجموعه ی میدان مشق است که در دوره فتحعلی شاه به عنوان پادگان نظامی در شمال شهر تهران دوره صفوی بنیان نهاده شد. عمارت نظامی میدان مشق که بعدها به عمارت قزاقخانه موسوم شد، چندین دوره ساخت و ساز را شامل شده و عمده ترین تغییرات انجام شده در آن در دوره ناصرالدین شاه قاجار و رضاشاه صورت گرفته است.

به تدریج در فضای باز مقابل این عمارت ساختمان های دولتی چون کاخ شهربانی، کاخ وزارت خارجه، موزه ایران باستان، شرکت نفت ایران و انگلیس، و عمارت پست بنا شد.

میدان راه آهن
این میدان در تقاطع خیابان های کارگر، ولیعصر «عج» و شوش واقع است. ضلع جنوبی میدان به تأسیسات و بناهای راه آهن اختصاص دارد. با شکل گیری خیابان های جدید الاحداث سی متری نظامی، پهلوی و شوش در سال های ۱۳۱۱ تا ۱۳۱۶، میدان راه آهن ایجاد شد. این میدان به شکل مستطیل است.

ابنیه موجود در بدنه میدان دارای سبک و شیوه یکسان هستند و به تبعیت از معماری خاص دوران خود ساخته شده اند. بناهای این مجموعه تحت تأثیر نفوذ آلمان ها در زمان جنگ جهانی دوم در ایران ساخته شده و معمار آن طاهرزاده بهزاد به خوبی از عهده کار برآمده است.

میدان امام خمینی
میدان توپخانه تهران قبل از توسعه آن، در سال ۱۲۸۴ هـ.ق میدان ارگ فعلی بود. در این زمینه تصویری به وسیله یک نقاش فرانسوی از سال ۱۲۶۴ (۱۸۴۸ میلادی) به جای مانده است. در این تصویر در جبهه شمال، برج و باروی ارگ تهران در جایی که ساختمان کنونی شرکت مخابرات ایران قرار دارد، ترسیم شده است.

میدان توپخانه جدید در شمال ارگ ناصرالدین شاه، به سال ۱۳۰۱ هـ.ق به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر تجدید بنا شد. وقتی حصار ارگ سلطنتی را تعمیر می کردند «محمد ابراهیم خان» وزیر نظام، میدان توپخانه را رسماً به این نام خواند.

این میدان در دو طبقه بنا شد. طبقه زیرین برای قرار دادن نمونه توپ ها و طبقه دوم برای اقامت توپچیان اختصاص یافت. این میدان دارای چند دروازه بود از جمله در شمال شرقی – «خیابان لاله زار» – و در جنوب شرقی – «ناصریه» – و در شمال غربی خیابان علاء الدوله، در جنوب غربی – «خیابان باب همایون» – که آن را دروازه الماسیه و باب همایون نامیدند.

تهرا قدیم

در وسط میدان توپخانه حوضی پر از آب قرار داشت. انتهای شرقی این میدان عملاً به ساختمان و زمین های ملک شاهنشاهی ایران که ساختمان نسبتاً عظیمی بود، اختصاص داشت و دارای معماری ایرانی و اروپایی با قوس های هلالی شکل بود.

در دوره ناصرالدین شاه در روز عید قربان شتر قربانی می کردند که این کار سال ها ادامه داشت. امروزه این میدان یکی از پر رفت و آمدترین میادین تهران با انشعاب خیابان های امام خمینی، فردوسی، لاله زار، امیرکبیر، ناصرخسرو و اکباتان بیش از میادین دیگر اهمیت خود را حفظ نموده است.

میدان محمدیه
این میدان در گذشته خارج از شهر قرار داشت و نام های مختلفی بر آن گذاشته بودند. اولین نام آن «محمدیه» بود. کاشی های موجود در بالای دروازه، رستم و دیو را نمایش می دهد.
نام دیگر این میدان «پاتاپوق» بود و وجه تسمیه آن به دلیل این است که در وسط میدان تپه ای از خاک قرار داشت و روی آن ستون گـِرد کوتاهی از آجر ساخته بودند که مجرمین را در پای آن سر می زدند.

با تخریب تدریجی تپه، تخت گاهی دیواردار ساخته شده و به جای ستون آجری شیر چوبی در آن قرار دادند و دار و طناب جای آن را گرفت. بعدها دار و طناب نیز به باغشاه انتقال یافت. میدان «اعدام» سومین نام این میدان است. در حال حاضر این میدان را محمدیه می خوانند.

وجه تسمیه محله های تهران

سیدخندان سیدخندان پیرمردی دانا و البته خنده رو بوده که پیشگویی های او زبانزد مردم بوده است. دلیل نامگذاری این منطقه نیز احترام به همین پیرمرد بوده است؛ البته بعدها نام سید خندان بر ایستگاه اتوبوسی در جاده قدیم شمیران هم اطلاق می شده است.

فرمانیه در گذشته امالک زمین های این منطقه متعلق به کامران میرزا نایبالسلطنه بوده و بعد از مرگ وی به عبدالحسین میرزا فرمانفرما فروخته شده است.

فرحزاد  این منطقه به دلیل آب و هوای فرح انگیزش به همین نام معروف شده است.

شهرک غرب دلیل اینکه این محله به نام شهرک غرب معروف شد، ساخت مجتمع های مسکونی این منطقه با طراحی و معماری مهندسان آمریکایی و به مانند مجتمع های مسکونی آمریکایی بوده و در گذشته نیز محل اسکان بسیاری از خارجی ها بوده است.

آجودانیه آجودانیه در شرق نیاوران قرار دارد و تا اقدسیه ادامه پیدا می کند. آجودانیه متعلق به رضاخان اقبال السلطنه وزیر قورخانه ناصرالدین شاه بوده، او ابتدا آجودان مخصوص شاه بوده است.

تهران قدیم

اقدسیه نام قبلی اقدسیه (تا قبل از ۱۲۹۰ قمری)، حصار مال بوده است. ناصرالدین شاه زمین های آنجا را به باغ تبدیل و برای یکی از همسران خود به نام امینه اقدس (اقدس‌الدوله) کاخی ساخت که به همین دلیل این منطقه به اقدسیه معروف شد.

جماران زمین های جماران متعلق به سید محمد باقر جمارانی از روحانیان معروف در زمان ناصر الدین شاه بوده است. برخی از اهالی معتقدند که از قدیم در کوه های این محله مار فراوان بوده و مارگیران برای گرفتن مار به این ده می آمدند. دلیل نامگذاری این منطقه نیز همین بوده است. عده ای هم معتقدند که جمر و کمر به معنی سنگ بزرگ است و چون از این مکان سنگ های بزرگ به دست می آمده است ، آن جا را جمران ، یعنی محل به دست آمدن جمر نامیده اند .

پل رومی پل رومی در واقع پل کوچکی بوده که دو سفارت روسیه و ترکیه را به هم متصل می کرده است. عده ای هم معتقدند که نام پل از موالنا جالل الدین رومی گرفته شده است .

جوادیه بسیاری از زمین های جوادیه متعلق به آقای فرد دانش، بوده است که اهالی محل به او “جواد آقابزرگ” لقب داده بودند. مسجد جامعی نیز توسط جواد آقا بزرگ در این منطقه بنا شده و به نام مسجد فردانش هم معروف است. داودیه (بین میرداماد و ظفر) میرزا آقاخان نوری صدر اعظم، این اراضی را برای پسرش ، میرزا داودخان خرید و آن را توسعه داد. این منطقه در ابتدا ارغوانیه نام داشت و بعدها به دلیل ذکر شده، داودیه نام گرفت .تهران قدیم

درکه اگر چه هنوز دلیل اصلی نامگذاری این محل مشخص نیست، اما برخی آنرا مرتبط به نوعی کفش برای حرکت در برف که در این منطقه استفاده می شده و به زبان اصلی “درگ” نامیده می شده است دانسته اند.

دزاشیب ( نزدیکی تجریش ) روایت شده است که قلعه بزرگی در این منطقه به نام آشب وجود داشته است و در گذشته نیز به این منطقه دزآشوب و دزج سفلی و در لهجه محلی ددرشو می گفتند.

زرگنده احتمالاً دلیل نامگذاری این محل کشف سکه ها و اشیاء قیمتی در این محل بوده است. در گذشته این منطقه ییالق کارکنان روسیه بوده است.

قلهک کلمه قلهک از دو کلمه “قله” و “ک” تشکیل شده است. قله معرب کلمه کله ، مخفف کالت به معنای قلعه است . عقیده اهالی بر این است که به دلیل اهمیت آبادی قلهک که سه راه گذرگاه های لشگرک ، ونک و شمیران بوده است ، به آن (قله- هک) گفته شده است .

کامرانیه زمین های این منطقه ابتدا به میرزا سعیدخان ، وزیر امورخارجه تعلق داشت، و سپس کامران میرزا پسربزرگ ناصرالدین شاه ، با خرید زمین های حصار بوعلی ، جماران و نیاوران ، اهالی منطقه را مجبور به ترک زمین ها کرد و سپس آن جا را کامرانیه نامید.

محمودیه ( بین پارک وی تا تجریش یا ولیعصر تا ولنجک ) در این منطقه باغی بزرگ متعلق به حاج میرزا آقاسی بوده است و چون نام او عباس بوده آنرا عباسیهمی گفتند. سپس عالءالدوله این باغ بزرگ را از دولت خرید و به نام پسرش ، محمودخان احتشام السلطنه ،محمودیه نامید.

نیاوران نام قدیم این منطقه گردوی بوده است. برخی معتقدند در زمان ناصرالدین شاه نام این ده به نیاوران تغییر کرده است، به این ترتیب که نیاوران مرکب از “نیا” (حد، عظمت و قدرت )؛ “ور” (صاحب ) و “ان” عالمت نسبت است که در مجموع به معنی “کاخ دارای عظمت” می باشد .

تهرا قدیم

ونک نام ونک از دو حرف “ون” نام درخت و حرف “ک” به صورت صفت، تشکیل شده است.

یوسف آباد منطقه یوسف آباد را میرزا یوسف آشتیانی مستوفی الممالک در شمال غربی دارالخالفه ناصری احداث کرد و به نام خود، یوسف آباد نامید .

پل چوبی قبل از این که شهر تهران به شکل امروزی خود درآید، دور شهر دروازه هایی بنا شده بود تا دفاع از شهر ممکن باشد. یکی از این دروازه ها، دروازه شمیران بود با خندق‌هایی پر از آب در اطرافش که برای عبوراز آن ، از پلی چوبی استفاده می شد. امروزه از این دروازه و آن خندق پر از آب اثری نیست ، اما این محل هم چنان به نام پل‌ چوبی معروف است.

شمیران نظریات مختلفی درباره نام شمیران وجود دارد. یکی از مطرح ترین دالیل عنوان شده، ترکیب دو کلمه “سمی” یا “شمی” به معنای سرد و “ران” به معنای جایگاه است و در واقع شمیران به معنای جای سرد است. به همین ترتیب نیز تهران به معنای جای گرم است. هم چنین در نظریه دیگری به دلیل وجود قلعه نظامی در این منطقه به آن شمیران می گفتند و برخی نیز معتقدند که یکی از نه والیت ری را “شمع ایران” می گفتند که بعدها به شمیران تبدیل شده است.

تهران قدیم

گیشا نام گیشا که در ابتدا کیشا بوده است، برگرفته از نام دو بنیانگذار این منطقه (کی‌نژاد و شاپوری) می باشد.

منیریه (در جنوب ولیعصر) منیریه در زمان قاجار یکی از محله های اعیان نشین تهران بوده و گفته شده نام آن از نام زن کامران میرزا، یکی از صاحب منصبان قاجار، به نام منیر گرفته شده است.

 

این مقاله تا چه میزان برای شما مفید بود؟

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *