دخمه زرتشتیان یزد – جایگاه ابدی جسم

سرزمین ما ایران علاوه بر برخورداری از تنوع اقلیم و آب و هوا در نقاط مختلف، در طول تاریخ میزبان ادیان متعددی نیز بوده و امروزه پیروانی از مذاهب مختلف را در خود دارد. به دلیل همین تنوع شاهد آداب و رسوم و بناهای مذهبی خاصی هستیم که نشانه های ادیان موجود در کشورمان هستند و گوشه ای از عقاید و باورهای پیروان آن ها را به تصویر می کشند. برخی از این نشانه ها و آثار، از گذشته های دور به جا مانده و امروز به یک یادگاری تاریخی و فرهنگی از سال های دور تبدیل شده اند. در این مطلب سعی شده است تا در مورد دخمه زرتشتیان یزد و سایر دخمه های مشابه بررسی دقیقی انجام شود؛ بنابراین با کافه صور همراه باشد.

زرتشتیان از جمله اقلیت های مذهبی هستند که مدت هاست در این مرز و بوم زندگی می کنند و بر اساس آیین خود، مراسم مذهبی مختلفی را برپا می دارند. پیروان این دین بناهای مخصوص به خودشان را هم دارند که آتشکده ها تنها یک نمونه از آن ها هستند و به نوعی شاخص ترین بنای دین زرتشت به شمار می روند. یزد از آن شهرهایی است که ردپای زرتشتیان و بناهایشان به وفور در آن دیده می شود و در نقاط مختلف آن آثاری از این دین به چشم می خورد.  این اثر کهن به نام دخمه زرتشتیان یزد یا خاموشان یکی از نشانه های آداب و رسوم کهن زرتشتی هاست که به مراسم تدفین مردگان آن ها مربوط می شود و البته امروزه منسوخ شده است.

zoroastrians-dakhmeh
دخمه زرتشتیان یزد یکی از آثار جالب توجه زرتشتیان در ایران است که آداب و رسوم تدفین آن ها را در گذشته نشان می دهد. آن در نزدیکی شهر یزد جا خوش کرده که نامش به عنوان نخستین شهر جهانی ایران در فهرست میراث جهانی یونسکو قرار دارد.

astrians-dakhmeh

آشنایی با دخمه زرتشتیان یزد – دنیایی آمیخته با مرگ

دخمه زرتشتیان یزد نام یکی از آثار دین زرتشت در ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی یزد است که با نام برج خاموشان نیز شناخته می شود. از آنجا که معادل دخمه در زبان انگلیسی Tower of silence به معنای برج سکوت است که دخمه‌های یزد با این نام نیز شهرت دارند و پارسیان هند که از زرتشتیان ایران به شمار می روند به آن، دخمو می گویند. این دخمه‌ها در حوالی منطقه صفاییه قرار گرفته و بر روی یک کوه رسوبی و کم ارتفاع به نام کوه دخمه زرتشتیان یزد خودنمایی می کنند. سده ها پیش این بنا به منظور برگزاری آیین تدفین مردگان ساخته شد و امروزه یکی از آثار شاخص زرتشتیان در ایران به شمار می رود.

اگر چه دخمه‌های زرتشتیان در تهران، کرمان، سیرجان، اصفهان، تفت، اشکذر، اردکان و … نیز وجود دارد، اما دخمه‌های شهر یزد به دلیل قرارگیری در پایتخت مذهبی زرتشتیان و نزدیکی به شهر و سایر بناهای تاریخی، از بازدیدکنندگان بیشتری برخوردارند. همین موقعیت ویژه باعث شده تا مورد توجه قرار گیرند و نامشان به همراه بناهای اطراف در سال ۱۳۷۷ با شماره ۲۰۹۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت برسد.

در گذشته، زرتشتیان بر اساس باورهای دینی خود اجساد مردگان خود را در دخمه می گذاشتند تا خوراک درندگان و پرندگان شوند و تنها استخوان هایشان باقی بماند. هیچ خبری از خاک سپاری نبود؛ چرا که آن ها مردار آدمی را ناپاک می دانستند و بر این باور بودند که اجساد، خاک را که عنصری مقدس است، آلوده می کند؛ بنابراین استخوان مردار نیز در همان دخمه و در میان یک چاه باقی می ماند.

این روش تدفین برای مدت طولانی رواج داشت تا اینکه در دوران پهلوی به کلی ممنوع شد و تمامی دخمه‌ها کم کم به آرامگاه تبدیل شدند. با این وجود، رمز و راز این روش و چراهایش چیزی نیست که به همین راحتی ها دست از سر آدمی بردارد و ذهن کنجکاوش را راحت بگذارد. در ادامه بیشتر در مورد این بنا و روش خاص تدفین زرتشتیان برای‌تان می گوییم و آن را به صورت کامل مورد بررسی قرار می دهیم.

دخمه خاموشان

دو دخمه در یک مجموعه

در گذشته این محل دارای دو دخمه بود که بنا بر اسناد تاریخی و گفته های زرتشتیان از هر دوی این دخمه ها به صورت دوره ای و شش ماه یک بار استفاده می شده است. این دخمه ها از این قرارند:

دخمه بزرگ مانکجی

یکی از این بناها، دخمه مانکجی لیمجی هاتریا (Maneckji Limji Hataria) یا به اختصار دخمه بزرگ مانکجی است که در سمت چپ قرار دارد. قطر این دخمه حدود ۱۵ متر است و به یاد سازنده اش چنین نامی را بر آن نهاده اند.

مانکجی معروف به مانکِجی صاحب، در دوران حکومت ناصرالدین شاه قاجار، از سوی پارسیان هند و به عنوان نماینده «انجمن بهبود سازی وضعیت زرتشتیان در ایران» راهی سرزمینمان شد تا نزد شاه شکایت ببرد و از فشارهایی که بر زرتشتیان بود کم کند. مانکجی یکی از تاثیرگذارترین افراد جامعه زرتشتیان به شمار می رود و زرتشتیان هنوز هم موجودیت خود را مدیون زحمات وی می دانند. وی در مدت حضورش در ایران مدرسه ساخت و هزینه تحصیل بسیاری از دانش آموزان را پرداخت. او ساختمان های متعددی بنا کرد و یکی از مهمترین اقداماتش برداشتن مالیات از دوش زرتشتیان بود. مانکجی در ۱۲۶۹ در تهران از دنیا رفت و در دخمه ای که خودش ساخته بود آرام گرفت.

دخمه گلستان

در زمان قاجار دشواری عبور و مرور در جاده کوه دخمه مانکجی مشکلاتی را برای جنازه بران در پی داشت. به همین دلیل دخمه گلستان در ابعادی کوچکتر ساخته شد و امروزه در ۱۵۰ متری غرب دخمه مانکجی دیده می شود. قطر این دخمه ۲۵ متر و ارتفاع دیوار آن از سطح تپه ۶ متر است.

دخمه خاموشان

تفاوت دخمه با گوردخمه

عموم مردم گمان می کنند که گوردخمه ها همان دخمه ها هستند و هر یک از این دو واژه برای اشاره به یک مفهوم یکسان به کار می رود؛ اما واقعیت چیزی غیر از این است و گوردخمه با دخمه تفاوت دارد.

گوردخمه به فضایی در صخره ها، کوه ها یا تپه ها برای خاک سپاری متوفیان گفته می شود که با معماری صخره ای ساخته شده اند. آن ها در اصل آرامگاه‌هایی در دل کوه و صخره بودند که شکل یک اتاق را داشتند و چند قبر در داخل آن ها تعبیه می شد. دخمه یا برج خاموشان یا برج سکوت مکانی بر فراز بلندی است که اجساد در آن ها قرار داده می شدند تا خوراک حیوانات و پرندگان شوند. این مکان ها جایی برای به خاک سپاری مردگان نبودند بلکه محلی برای متلاشی شدن اجساد آن ها به شمار می رفتند.

دخمه خاموشان

معماری و ساخت دخمه‌ها

دخمه، برجی استوانه ای با محیطی حدود ۱۰۰ متر است که در بالای کوه بلند ساخته شده و فاصله قابل توجهی با آبادی های اطراف دارد. دیوار اطراف دخمه از سنگ و سیمان و خشت و گچ است تا خاک آلوده نشود. محل ساخت دخمه ها در خارج از شهر و آبادی بود و با محاسبات دقیقی انتخاب می شد تا وزش باد و بارش باران، آلودگی را به سمت مناطق مسکونی هدایت نکنند. در ساخت این دخمه ها از خشت خام و گچ نیز استفاده می شد تا آلودگی های ناشی از فساد مردگان به زمین نرسد.

در ساختن دخمه زرتشتیان یزد اصول خاصی نیز وجود داشت که رعایتشان الزامی بود: رسومی همچون کوبیدن ۴ میخ بزرگ، ۳۶ میخ متوسط و ۲۶۰ میخ کوچک بر زمین. سازندگان دخمه ها صد نخِ پنبه را به هم می پیچاندند تا به صورت ریسمان درآید و سپس سه بار آن ریسمان را دور تا دور دخمه و به دور میخ ها می پیچیدند. اول “سروش باج” تا “ویدوا مروتی” که از نیایش های زرتشتیان هستند، خوانده می شدند و در هنگام کوبیدن هر میخ زمزمه “یتا اهو” در فضا می پیچید. پس از انجام این مراحل، در میان دخمه می نشستند و ۱۰۰ بار “اشم وهو” و ۲۰۰ بار “یتا اهو” می خواندند و با هربار ذکر یک سنگ کوچک را در میان دخمه می انداختند تا اینکه تعداد سنگ ها به ۳۰۰ عدد می رسید. در نهایت دخمه در چنین مکانی بنا می شد. شایان ذکر است که دلیل برگزاری چنین مراسمی قبل از بنای دخمه هنوز در هاله ای از ابهام قرار دارد.

دخمه خاموشان

۱-جاده دخمه ۲-ورودی دخمه ۳-کتیه دخمه ۴-بخش مردانه ۵-بخش زنانه ۶-بخش کودکان ۷- استودان

بخش های دخمه زرتشتیان یزد

دخمه ها مانند بسیاری از سازه های دیگر دارای بخش های خاصی بودند که هر یک کاربردی ویژه ای داشتند. در تصویر زیر می توانید نمایی کلی از یک دخمه و قسمت های آن را ببینید و در ادامه توضیحاتی مفصل در مورد آن ها را بخوانید.

۱. جاده

از آنجا که دخمه در فاصله زیادی از آبادی ها قرار داشته و به نوعی به دور از تمدن بوده، برای رسیدن به آن باید از جاده استفاده می شده است. بخشی از این جاده مورد استفاده عموم بوده که جنازه را برای تحویل می آوردند؛ اما از پای دخمه ها تا در آن ها تنها مسوولان دخمه حق عبور و مرور داشتند. امروزه این جاده پله سازی شده تا بازدیدکنندگان به راحتی به دخمه برسند؛ اما در گذشته تنها چند چاله کوچک در آن وجود داشته تا افراد خاص بتوانند از آن عبور کنند.

۲. درب سنگی یا آهنی

هرجا که لاشه و جنازه ای باشد، سر و کله جانداران درنده نیز پیدا می شود. این خطر همیشه برای دخمه و اجساد درون آن وجود داشته و یکی از راه ها برای حفظ مردار ها استفاده از یک در آهنی یا سنگی بوده است.

۳. کتیبه

بر بالای در دخمه کتیبه ای وجود داشته که اطلاعاتی بر روی آن دیده می شده است. در بسیاری از بناهای گذشته، وجود کتیبه امری معمول بوده و هم اکنون در اکثر آثار تاریخی مشاهده می شود.

۴. داخل

سطح داخلی برج خاموشان شامل فضای مسطح و گردی است که تخته سنگ های بزرگی آن را پوشانده اند. این قسمت به صورت فرضی از سه نوار دایره ای تشکیل شده است که عبارتند از:

  • بخش مردانه یا حلقه مردگان مرد در نوار دایره انتهایی که بزرگتر از سایر دوایر و متصل به دیوار پیرامون دخمه است.
  • بخش زنانه یا حلقه مردگان زن در نوار دایره میانی که بعد از قسمت مردها قرار دارد.
  • بخش کودکان یا حلقه مردگان کودکان در نوار دایره داخلی که نزدیک ترین قسمت به مرکز دخمه است.

۵. استودان

سطح داخلی دخمه از دیوار به طرف مرکز شیب دارد و در وسط دخمه به چاه عمیقی می رسد که سنگ متحرکی به نام “ارویس” در ته آن قرار دارد. این چاه عمیق به چهار چاه عمیق تر که در اطراف دخمه وجود داشتند، راه داشته و یک متر از عمق تمامی چاه ها با شن و ماسه پر می شده است. چاه میانی دخمه پوشیده از سنگ و سیمان بوده تا در زمان وجود استخوان ها در آن و پیش از پاکسازی چاه، میکروب و آلودگی به خارج سرایت نکند. این چاه “سراده”، “استه دان” یا “استودان” نام داشته که معنای استخوان دان یا جای استخوان می دهد و در میان هندی ها به “استوپه” معروف است.
استودان در واقع همان جایی بوده که باقی مانده اجساد به درون آن ریخته می شده است تا به خاک تبدیل شوند. بر اساس عقاید دینی، دارا و فقیر در زمان مرگشان در این چاه به حالتی یکسان در می آمدند و این معنا را می رساندند که دارایی دنیا به هنگام مرگ به کار نمی آید. البته در برخی منابع به این موضوع اشاره می شود که استخوان بزرگان و توانمندان در جای دیگری به نام “اسدانه” ریخته می شده اما این روایت خیلی با آموزه های دینی جور در نمی آید و حتی ساختار دخمه ها نیز وجود چاه های مخصوص را تایید نمی کنند.

دخمه خاموشان

 سازه هایی در اطراف دخمه زرتشتیان یزد

در ۱۵۰ تا ۲۰۰ متری دخمه زرتشتیان یزد و در دامنه ضلع شمالی کوه آن چند عمارت خشتی و گلی، آجری، سنگی و یا ترکیبی از آن ها به چشم می خورد که معمولا دو طبقه و چند اتاق دارند. این بناها از سازه های رفاهی گذشته به شمار می روند و قدیمی ترین آن ها ساختمان هایی معروف به خِیله هستند که در ضلع غربی قرار دارند و قدمتشان به دوران صفویه باز می گردد. کابرد دو مورد از این بناها را در اینجا توضیح می دهیم و باقی سازه ها را در قسمت مراحل مراسم مربوط به تدفین مردگان به شما خواهیم گفت.

خانه سالار در دخمه زرتشتیان یزد

یکی از این بناها متعلق به سالار یا مسوول دخمه بوده است؛ سالار کسی است که در میان زرتشتیان وظیفه انجام امور درگذشتگان را بر عهده دارد و در گذشته جسد مردگان را غسل داده و به بالای برج می برد تا آن را به پرندگان بسپارد. مسوول دخمه فردی بود که در تمام عمرش باید در دخمه و نزدیکی آن می ماند و حق خارج شدن از محدوده آن را نداشت. در آن زمان بیشتر مرگ و میرها به دلیل بیماری های واگیردار رخ می داده و از آنجا که سالارها مدام با مردگان در ارتباط بوده اند، ممکن بوده که به بیماری مبتلا شوند. از همین روی، محل اسکان آن ها جایی بیرون از آبادی بوده و کمتر با مردم تماس داشته اند.

اتاق مخصوص آتش‌سوزی

یکی از سازه های این مجموعه متعلق به آتش سوزها بود. آن ها معمولا دو نفر بودند و کارشان از روزی که جسد را به داخل دخمه می‌بردند آغاز می شد. آن ها به هنگام تاریکی هوا در شب در اتاقی مخصوص که یک پنجره رو به دخمه داشت آتش می افروختند و آن را تا صبح روشن نگه می داشتند. نور این آتش می‌بایست از پنجره اتاق به تمام دخمه می تابید و این کار تا سه شب ادامه داشت.

روی دیوار دخمه زرتشتیان یزد ، سوراخ پنجره‌ مانند کوچکی بود که در امتداد پنجره‌ی اتاق آتش‌سوزی و شعله‌های آتش وسط اتاق قرار داشت و باعث می شد تا نور شعله‌های آتش از سر شب تا صبح به درون دخمه بتابد.

بر اساس اعتقاد زرتشتیان، روان شخص متوفی تا سه شبانه‌روز در اطراف و بالای سر جسدش پرواز می کند و سپس راهی آسمان می شود. این مراسم نیز از همین باور سرچشمه می گرفته و برگزار می‌شده تا متوفی در سه شب اول بعد از مرگ از تاریکی و تنهایی نهراسد.

دخمه خاموشان

چرا دخمه گذاری؟

نیاکان بر این باور بودند که طبیعت از چهار عنصر آب، آتش، خاک و هوا تشکیل شده و آنان باید پس از مرگ به یکی از این چهار سرچشمه بازگردانده شوند، بی آنکه عناصر دیگر را آلوده کنند. هر کس در این میان روشی را برگزید؛ ساحل نشینان، مردگان را با آب می انداختند، جنگل نشینان، پیکر از دنیارفتگان را به آتش می کشیدند، ساکنان دشت ها آغوش خاک را برای مردگان خود مناسب می دانستند و ساکنان کوهستان های سرد و برف گیر نیز اجساد را به بالای کوه ها و درون دخمه ها می بردند.
زرتشتیان روش چهارم را برگزیدند و آن را تا همین چند دهه پیش در یزد، کرمان و برخی از نقاط ایران ادامه دادند. البته دیدگاه های مختلف تاریخی، دینی و بهداشتی در این مورد بیان می شود:

دیدگاه دینی

یکی از پایه های مهم دین زرتشتی حفظ محیط زیست و چهار آخشیج یا همان عناصر اربعه شامل خاک، آب، هوا و آتش بوده و بر آن تاکید فراوان شده است. دفن کردن، سوزاندن یا به دریا انداختن جسد، آفرینش های مقدس خاک، آتش و آب را آلوده می کند و در دخمه گذاری به این صورت بر این چهار عنصر تاکید می شود:
خاک: دفن مردگان باعث می شود تا خاکی که باید صرف آبادانی و ساخت و ساز شود، هدر رود و مکانی بلا استفاده و حزن انگیز بر جای ماند. مثلا اگر اجساد مردگان زرتشتی در این محل دفن می شد، دیگر جایی برای گسترش شهر و ساخت و ساز مدرسه و دانشگاه و بیمارستان و … باقی نمی ماند.

آب: در اطراف استودان (محل نگداری استخوان های مردگان) چاه های عمیقی بوده که در آن شن و ذغال ریخته می شده تا آب بارندگی که در آن ها ریخته می شود تصفیه و پاک گردد.

هوا: یکی از مهمترین عوامل مرگ و میر در گذشته بیماری های واگیردار و تنفسی بوده و ذرات عفونی معلق در هوا و قطرات تنفسی از بیشترین راه های انتقال ویروس ها هستند. از این رو آنزیم های موجود در آب دهان لاشخورها باعث می شده تا این بیماری ها از بین برود و این روش با آزمایشات به اثبات رسیده است.

آتش: سوزاندن اجساد در آتش کاری ناشایست به شمار می رود و در دخمه ها هرگز چنین کاری صورت نمی گرفته است. زرتشتیان بر این باورند اگر جسد را در آتش بسوزانند با آلوده ساختن این نور آسمانی بزرگترین گناه را مرتکب می شوند.

دیدگاه بهداشتی

اسنادی وجود دارد که نشان می دهد در مواردی همچون شیوع بیماری های واگیردار همچون وبا، حصبه، طاعون و در زمان جنگ های بزرگ پر کشتار، از روش دخمه گذاری استفاده می شده تا خطرات به حداقل برسد.

دیدگاه تاریخی

برخی بر این باورند که این رسم از نیاکان آریایی که از مناطق سرد سیبری به ایران کوچ کرده بودند، به یادگار مانده است. از آنجا که در کوهستان ها امکان تدفین وجود نداشته، آن ها نیز اجساد خود را به بالای کوه ها می برده و رها می کردند.دخمه خاموشان

تنها فیلم قدیمی و رنگی از دخمه زرتشتیان یزد

یکی از مهمترین اسنادی که از زمان فعالیت دخمه زرتشتیان یزد موجود است، بخشی از یک مستند را شامل می شود که “مستند باد صبا” نام دارد و به سفارش حکومت وقت توسط آلبرت لاموریس (Albert Lamorisse) در سال ۱۳۴۸ ساخته شده است. این فیلم روایتی جالب از سراسر ایران را به نمایش می گذارد که از نگاه و زبان «باد صبا» همچون داستانی شنیدنی جذاب، روایت می شود. این مستند سندی تاریخی از بناها و نمای های سراسر ایران به شمار می رود که در سال ۱۳۵۶ نامزد بهترین فیلم مستند در “جشنواره اسکار” نیز شده است.

کارگردان در آغاز این سکانس، راهی را نشان می دهد که پیکر مرده از پای کوه تا دادگاه بر دوش نسا سالاران یا نسا کشان طی می کند و گویی سعی دارد دشواری راه آخرت را به تصویر بکشد. دخمه بزرگ مانکجی در سمت چپ و دخمه کوچک و تازه ساخت تر گلستان در سمت راست به وضوح دیده می شود. با اوج گرفتن دوربین، در سطح دخمه بیش از ده مرده به چشم می خورد و در استودان انبوهی از استخوانها و یک چوب مشاهده می شود. پس از دیدن داخل دخمه، دوربین بالا و بالاتر می رود و سعی می کند پرواز روان و فروهر به عالم بالا را در ذهن بیننده تداعی کند. بنا بر باور زرتشتیان، آدمی از چهار پاره تشکیل شده که عبارتند از: تن، جان، روان و فروهر. تن و جان در هنگام مرگ نابود می شوند ولی دو تای دیگر تا ابد باقی می مانند.

دخمه زرتشتیان

آدرس: استان یزد، ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر یزد، منطقه صفائیه، کوه دخمه، دخمه زرتشتیان یزد

دسترسی به دخمه زرتشتیان یزد با وسایل نقلیه عمومی

برای رسیدن به دخمه زرتشتیان یزد و سایر دخمه‌های اطراف آن می توانید از اتوبوس استفاده کنید. به این منظور سوار یکی از اتوبوس های خطوط زیر شده و در میدان ایثار پیاده شوید:

پایانه شهدای محراب – فجر فرهنگیان شامل مسیر: خیابان کاشانی-میدان ابوذر-میدان جانباز-بلوار شهید قندی-خیابان شهید صیاد شیرازی-بلوار بوستان- چهار راه سیتی سنتر- میدان ایثار- بلوار طراوت- میدان توحید- بلوار شهیدان انتظاری- میدان امام هادی- بلوار انبیا- بلوار الماس و بالعکس

پایانه شهدای محراب – ملاصدرا شامل مسیر: شهدای محراب- میدان ابوذر- خیابان تیمسار فلاحی- خیابان شهید نیرنگ- خیابان ارشاد اسلامی- خیابان ۲۴ متری- خیابان ملاصدرا – خیابان منتظرالفرج – چهارراه پژوهش- بلوار دانشگاه- خیابان تندگویان – بلوار شهیدان اشرف- میدان ایثار و بالعکس

این مقاله تا چه میزان برای شما مفید بود؟

نوشته های مشابه