دکتر ایرج افشار
ایرج افشار در تاریخ ۱۶ مهر ۱۳۰۴ در تهران و محله دربند متولد شد. پدرش محمود افشار یزدی از شخصیت‌های فرهنگی و ایران‌دوست زمان خود بود. تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان‌های زرتشتیان و شاهپور تجریش پشت سر گذاشت. در دبیرستان فیروز بهرام دوران آموزش دبیرستان را طی کرد. از سال ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ به‌عنوان مدیر داخلی مجله آینده با این نشریه همکاری کرد. بعد از گرفتن دیپلم در رشته حقوق قضایی در دانشکده حقوق دانشگاه تهران مشغول به تحصیل شد. در همین سال‌ها ازدواج کرد و همزمان به انتشار مطالبی در نشریه‌های آیین و خاور زمین، یادگار، پیام نو و مردم پرداخت. از سال ۱۳۲۵ تا ۱۳۴۰ با مجله جهان نو به صاحب امتیازی حسین حجازی همکاری می‌کرد. ایرج افشار در طول عمر فرهنگی خود با مجله و نشریات معتبری همکاری کرد و نوشته‌هایش در آنها چاپ شد، همچنین وی سردبیر و صاحب امتیاز چند مجله در دوره‌های مختلف بود. از جمله خواندنی‌ها، قیام ایران، جبهه، داریا، یغما، شرق میانه، سالنامه کشور ایران، اطلاعات ماهانه، شهر ری، مهر ایران، دانش، نمایشگاه.
اولین فرزندش، بابک، در سال ۱۳۲۶ به دنیا آمد. همزمان با دریافت مدرک لیسانس حقوق از دانشگاه تهران فرزند دومش، بهرام، نیز به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۹ مقاله‌ها و یادداشت‌هایی با نام‌های مستعار: (پناه)، (الف)، (جویا)، (کریم محمدی) نوشت و در همین سال به استخدام وزارت فرهنگ درآمد و به عنوان دبیر در دبیرستان‌های شرف، قریب (ایرانشهر) تهران مشغول به کار شد.
در سال ۱۳۳۱ مجله فرهنگ ایران زمین را با همکاری محمدتقی دانش‌پژوه، منوچهر ستوده، مصطفی مقربی و عباس زریاب خویی تأسیس کرد. سال بعد سومین پسرش، کوشیار، به دنیا آمد. در سال ۱۳۳۴ عضو مؤسس انجمن ایرانی فلسفه و علوم انسانی وابسته به کمیسیون ملی یونسکو شد، تا سال ۱۳۵۶ به همکاری با دائرهالمعارف فارسی پرداخت و عضو انجمن ایرانی فلسفه و علوم‌انسانی وابسته به کمیته ملی یونسکو بود. تا سال ۱۳۸۱ مدیر و ناظر انتشارات فرهنگ ایران زمین بود. آخرین و چهارمین پسرش، آرش، در سال ۱۳۴۲ به دنیا آمد.
او را باید شاخص‌ترین کتابدار تاریخ معاصر ایران نام نهاد. ده سال کتابدار دانشکده حقوق بود و سپس رییس کتابخانه دانش‌سرای عالی بود. یک سال نیز ریاست کتابخانه ملی را بر عهده داشت. فنون کتابداری را به صورت عملی و تجربی آموخت. در سال ۱۳۴۵ وی به دعوت دانشگاه هاروارد آمریکا یک سال در آن کشور مقیم بود و به کار مرتب کردن کتابهای السنه شرقی آن دانشگاه اشتغال داشت و همچنین برای امور مربوط به کتاب و کتابداری سفرهایی به کشورهای مختلف داشته است.
پس از انقلاب ۱۳۵۷ و آغاز بازنشستگی ایرج افشار، مرحله تازه‌ای از زندگی و فعالیت‌های پژوهشی، فرهنگی و انتشاراتی او آغاز شد که تازمان درگذشت ایشان ادامه یافت. او انتشار مجله آینده را که پیشتر پدرش انتشار می‌داد از سر گرفت و تا سال ۱۳۷۲ تداوم یافت، اما به سبب موانع انتشار نشریه‌های فرهنگی بی‌بهره از یارانه‌های دولتی متوقف شد.
او از جمله ایرانشناسان ایرانگردی است که تمام خاک ایران و بخش‌های مهمی ازنواحی فارسی زبان خارج از ایران را در قلمروی مرزهای ایران فرهنگی سواره و پیاده با مطالعات قبلی و آگاهی از ارزش‌های آنها درنوردیده است و شاید از برخی جهات از منابع دست اول مطالعات ایرانگردی به شمار آید.
مجموعه تألیفات اسناد ایرج افشار حدود ۵۰۰ عنوان است. او حدود ۳۰۰۰ مقاله کوتاه و بلند و گزارش سفر و سرمقاله در زمینه ایران و ایرانشناسی، کتاب و نسخه‌شناسی و تاریخ و فرهنگ ایران تألیف کرد. بیش از ده هزار قطعه عکس از شخصیت‌ها، بناها، آثا تاریخی مناظر و جزو آن که ایرج افشار شخصا برداشته و شماری از آنها در نوع خود تصویرهای منحصربه‌فردی هستند و حدود ده هزار نامه از رجال معاصر از ایرانشناسان خارجی و شخصیت‌های فرهنگی ایران از صنوف مختلف که بخشی از آنها ارزش‌های تاریخی و ادبی دارند هم جزو همین مجموعه است. ۱۲۰ مقدمه بر کتاب دیگران نوشت و با این کار بهترین تشویق برای تداوم و بهبود کار دیگران بود. ۱۹ مجموعه را نظارت و مدیریت می‌کرد. ۶۴ مقاله به زبان‌های دیگر نوشت. آلمانی، روسی، فرانسه و انگلیسی می‌دانست و تا حدی متون عربی می‌خواند. این کمیت شاید در میان معاصران بی نظیر باشد.
نخستین کتابشناسی ملی ایران توسط ایرج افشار منتشر شد. افشار مقاله‌های پارسی را در زمینه ایرانشناسی در شش جلد به چاپ رسانده‌است. این شش جلد بالغ بر چهل سال از زندگی وی را در بر گرفته و یکی از بزرگ‌ترین یادگارهای استاد افشار است. این مجموعه دربرگیرنده فهرست مقالاتی است که به زبان فارسی در زمینه‌های گوناگون ایرانشناسی در نشریات منتشر شده است. نخستین جلد این مجموعه به سال ۱۳۴۰ خورشیدی منتشر شد و شامل مقالاتی است که از سال ۱۲۸۸-۱۳۳۸ در نشریات مختلف به چاپ رسیده است. این مجموعه تا جلد ششم به صورت یک‌تنه توسط استاد افشار گردآوری شده و مشخصات مقالات را تا سال ۱۳۷۶ همراه با نمایه‌هایی کارآمد در دسترس پژوهشگران قرار داده است.
این مجموعه در واقع کلید شناسایی موضوعاتی است که به زبان فارسی درباره آنها مقالاتی نوشته شده و ارزش آن چندان است که اگر استاد افشار در طول زندگی علمی خود فقط همین اثر را پدید می‌آوردند برای ماندگاری نام ایشان بسنده بود.
از دیگر کارهای استاد افشار بنیانگذاری، مدیریت یا سردبیری شماری از نشریات ادواری است که تقریبا همه آنها را می‌توان مراجعی اصلی و ماندگار در زمینه پژوهش‌های ایرانی و کتابشناسی دانست. از جمله این نشریات می‌توان به مجله آینده اشاره کرد که توسط پدر ایشان دکتر محمود افشار یزدی بنیانگذاری شده و بعدها در دو دوره (۱۳۲۴– ۱۳۳۲ و ۱۳۵۸– ۱۳۷۲) توسط ایرج افشار اداره می‌شد. همچنین دو مجموعه مهم کتابشناسی با عناوین کتابداری (نشریه کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران) و به‌ویژه مجله راهنمای کتاب که از سال ۱۳۳۸ تا ۱۳۵۷ یکی از مهم‌ترین نشریات درباره کتابهای منتشر شده در ایران به‌ویژه در زمینه متون دوره اسلامی بوده است.
دست خط استاد ایرج افشار
از دیگر موضوعات پژوهش‌های استاد افشار می‌توان به دو مقوله نسخه‌شناسی و فهرست‌نویسی اشاره کرد. در زمینه نسخه‌شناسی مقالات متعددی از ایشان در نشریات مختلف منتشر شده است و آخرین پژوهش ایشان با عنوان کاغذ در فرهنگ و تمدن ایرانی در مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد.
بخش دیگر فعالیت‌های ایشان در زمینه نسخه‌های خطی مربوط به فهرست‌نویسی نسخ است. ایشان در فهرست‌نویسی و انتشار فارسی چون فهرست کتابهای خطی کتابخانه ملی ملک و همچنین فهرست نسخه‌های خطی کتابخانه مجلس (جلدهای ۱۱و ۱۶) نقش بسزایی داشتند.
زندگی استاد ایرج افشار دارای جنبه‌های گوناگونی است که هرکدام از آنها از دیدگاهی اهمیت می‌یابد. آنها که ایشان را از نزدیک دیده‌اند می‌دانند که حتی نشستن در کنار ایشان با آموختن همراه بود. اما در اینجا به یادکرد گزیده‌ای از آثار ایشان اشاره خواهیم کرد تا آنها که کم‌تر با آثار استاد افشار آشنا هستند بتوانند از جنبه‌های گوناگون فعالیت‌های ایشان آگاه شوند.
آثار ایرج افشار
برخی از آثار استاد ایرج افشار به قرار زیر است:
- پژوهش‌های ایرانشناسی نامواره دکتر محمود افشار؛
- دفتر تاریخ؛
- ریاض الفردوس خانی؛
- فرهنگ ایران زمین در ۳۰ جلد به کوشش ایرج افشار؛
- نامه‌های قزوینی به تقی‌زاده (به کوشش ایرج افشار)؛
- یادداشت‌های قزوینی، در ۱۰ جلد (به کوشش ایرج افشار)؛
- مسائل پاریسیه، در ۴ جلد (به کوشش ایرج افشار و علی‌محمد هنر)؛
- نامه‌های تهران شامل ۱۵۴ نامه از رجال دوران به سید حسن تقی‌زاده، به کوشش ایرج افشار؛
- گلگشت در وطن، سفر نامه؛
- فهرست دستنویس‌های فارسی در کتابخانه ملی اتریش و آرشیو دولتی اتریش در وین؛
- زندگی طوفانی؛ خاطرات سید حسن تقی‌زاده؛
- روزنامه خاطرات امین لشکر، تألیف میرزا قهرمان امین لشکر، به اهتمام ایرج افشار؛
- مسافرت نامه کرمان و بلوچستان، تألیف عبدالحسین میرزا فرمانفرما، به کوشش ایرج افشار؛
- خاطرات دیوان بیگی (میرزا حسن خان)، تألیف میرزا حسن خان، به کوشش ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت؛
- خاطرات سردار اسعد بختیاری، تألیف جعفر قلی خان امیر بهادر، به کوشش ایرج افشار؛
- کتابشناسی فردوسی و شاهنامه (از آغاز نوشته‌های پژوهشی تا سال ۱۳۸۵)، گردآوری ایرج افشار؛
- چهل سال تاریخ ایران ۳جلد، تألیف محمدحسن خان اعتمادالسلطنه، به اهتمام ایرج افشار؛
او پیش از مرگش کتابخانه شخصی‌اش را به مرکز دایره‌المعارف بزرگ اسلامی اهدا کرد و پس از درگذشتش هم در این مرکز گروهی از دوستان و شاگردانش و دو فرزندش جایزه‌ای به نام و یاد او ترتیب دادند و قرار شد در سالروز تولد او هر ساله به بهترین پایان‌نامه در زمینه کتابداری اهدا شود.
سرانجام در هجدهم اسفندماه ۱۳۸۹ و پس از طی یک دوره بیماری شش ماهه در سن ۸۵ سالگی درگذشت و در بهشت زهرای تهران به خاک سپرده شد.
مطالب پیشنهادی
۵ نظرها