خانه لاریها در یزد – خانهای باشکوه از دوران قاجار
گشت و گذار در تاریخ یکی از تجربیاتی است که آموزه های ارزشمندی را برای هر آدمی به ارمغان می آورد. بناهای تاریخی همچون خانه لاریها یکی از بهترین جلوه گاه های تاریخ ایران هستند که چهار سوی ایران را مزین کرده اند. می خواهیم شما را به سفری در قلب یک شهر کویری دعوت کنیم. شهری که عنوان اولین شهر خشتی جهان و دومین شهر تاریخی دنیا را به یدک می کشد. به هر جای شهر که بنگریم سند افتخاری از تاریخ، خودش را به ما می نمایاند. ذره ذره ی بناهایش تاریخ کم نظیرش را به نمایش می گذارند و در قدم به قدم کوچه هایش می توان تصویری از تاریخ شهر را دید.
امروز قدم به کوچه های شهر یزد می گذاریم تا یکی از بناهای تاریخی این شهر را با هم ببینیم خانه ای که در گذر سال ها هنوز هم زیبایی های خود را حفظ کرده است و چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند. خانه لاریها در یزد یکی از خانه هایی است که شکوه معماری ایران را به تصویر می کشد…
خانه لاریها در یک نگاه
شهر یزد را به واسطه ی عمارت های تاریخی و باد گیرهایش می شناسند که در گوشه گوشه ی این شهر قد بر افراشته اند. وارد کوچه پس کوچه های محله ی فهادان که می شوی درب خانه های تاریخی وسوسه ای عجیب به جانت می اندازند و تو را به دنیای درون خود می کشانند. خانه لاریها یکی از همین خانه هاست که جلوه های دیدنی زیادی را به نمایش گذاشته است.
ویژگی های معماری یزدی در همه جای خانه به چشم می خورند . خانه ای را در یزد نمی توان یافت که حفظ حریم خانواده اصل مهم و ضروری در ساخت آن نباشد. نظر انداختن به داخل خانه بدون اجازه ی صاحب آن کاملا غیر ممکن است. در حالی که در تمام خانه های قدیمی یزد در کنار همبستگی و در هم تنیدگی در فضاهای بین دو ملک متفاوت ، نوع ساخت خانه ها به گونه ای است که خدشه ای به حرمت و حریم اهالی خانه وارد نمی کند و آسودگی و آرامش را برای اعضای خانواده به ارمغان می آورد. مهمانخانه ، هشتی، کریاس، دالان و دیوارهای بلند و نحوه ی قرار گیری فضاها در کنار یکدیگر این امر را به اثبات می رساند.
ساخت بادگیر و وجود بیشترین سایه و فضای خنک در تابستان ها یکی از ویژگی های مهم معماری شهر های کویری و به ویژه یزد است که در خانه لاریها نیز مشاهده می شود. به کارگیری مصالح و سبک معماری مناسب با اقلیم خاص شهر یزد مانند استفاده از خشت وگل و اجر و کاه و گچ و ساروج در سازه بنا و دمگیری گچی ، نماسازی و به کارگیری تزیینات ویژه کاملا در ساختمان خانه مشهود است. در خانه های اعیانی وجود فضایی هنری با تزیینات آیینه کاری و گچ بری امری عادی به شمار می آید خانه لاریها نیز با وجود اتاق آیینه با آیینه کاری هایی با قدمت حدود پنجاه یا شصت سال، اعیانی بودن خود را به نمایش می گذارد.تاب بندی و سیم گاکاری ( کاربندی بالای درگاه ها ) ، ایجاد ستونها و سرستون های رفیع در تالار و از همه بارزتر گره چینیِ درب های اتاق ها با شیشه های رنگی تزیینات چشم نوازی است که این بنا را چشم نواز کرده است.
این خانه مساحتی برابر ۱۷۰۰ متر و زیربنایی معادل ۱۲۰۰ متر را به خود اختصاص داده است. از همان بدو ورود به خانه محو تماشای درها، پنجرهها، ارسیها و اتاق های آیینه کاری و نقاشی شده ی آن می شویم که یکی از نمونههای زیبا و عالی خانههای اعیانی قرن سیزدهم را به تصویر می کشند. ویژگی های منحصر به فرد خانه لاریها باعث شد تا در تاریخ ۲۴ بهمن ماه سال ۱۳۷۵ با شماره ی ثبتی ۱۸۳۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت برسد .
تاریخچه خانه لاریها
ساخت این بنای با ارزش به زمان قاجار و سال ۱۲۸۶ هجری قمری باز می گردد و قدمتی ۱۵۰ ساله دارد. مالک آن یکی از تجار برجستهی لاری در شهر یزد به نام حاج محمد ابراهیم لاری و بنیان گذارش حاج غلامحسین ملازینل بوده است. لاریها ۲۷۰ سال، پیش از این به منظور تجارت از فارس به شهر یزد آمدند و در جای جای شهر ساکن شدند.
در و دیوار های خانه مامن امنی برای نسل های مختلف خاندان لاریها بوده و قد کشیدن فرزندان خاندان را به تماشا نشسته اند . برای مدتی در گذشته این خانه خانقاه نعمت اللهی (محل زندگی دراویش مسلک نعمت اللهی) بوده است. تا اواخر دوران حکومت رضا شاه به عنوان یکی از خانههای اعیان و اشراف دوران خود مورد توجه خاص و عام بود اما به علت موروثی شدن به متروکه ای تبدیل گردید و خسارات و آسیب های جدی به آن وارد آمد.
در سال ۱۳۶۳ این بنای تاریخی توسط میراث فرهنگی یزد از صاحبش که در آن زمان آقای علی یزدینژاد بود خریداری و مرمت شد و به عنوان محل اداره میراث مورد استفاده قرار گرفت. امروز این بنا به عنوان یکی از نمونه های معماری اصیل ایرانی علاقه مندان بسیاری را به درون خود می کشاند و موزه ی اسناد و مدارک را در خود جای داده است. سازمان اسناد و کتابخانه ملی مالک فعلی اثر می باشد. همچنین این خانه محل تصویربرداری یکی از سریال های پرطرفدار به نام حانیه نیز بوده است.
به هنگام ورود به این خانه با کوبه های متفاوتی که بر روی در قرار دارد بر می خوریم که برای زنان و مردان به صورت مجزا طراحی شده و صدای خاص خود را ایجاد می کند. پلان این خانه ویژگی های منحصر به فرد این بنا را به تصویر می کشد. این بنای تاریخی مجموعه ای از ۳ حیاط و ۶ باب خانه به همراه ایوانها، تالارها، اتاقها و یک سر در و هشتی را در خود جای داده است. حیاط بزرگتر، حیاط اصلی و دارای اهمیت بسیاری است و حیاط دوم و سوم در درجات بعدی وسعت و اهمیت قرار می گیرند. در محل ارتباط دو حیاط اول فضایی به نام هشتی برای انتظار و کسب اجازه مهمان برای ورود قرار گرفته و از دسترسی برابر به هر دو حیاط برخوردار است .
برخی از فضاها همچون اصطبل، مطبخ و انبار با دری جداگانه مستقیما به بیرون عمارت مرتبط می شوند. سردابهای خانه که دسترسی به آب قنات را برای اهالی خانه ممکن می کنند توسط پله هایی به سطح حیاط ها و راهروهای درون آنها متصل شده اند. این فضاها در زیر زمین و به صورت پراکنده و جدا از هم به چشم می خورند و به عنوان طبقه ای مشخص از ساختمان بنا در نظر گرفته نمی شوند بلکه قسمتی از طبقات هستند که در زیر زمین شکل گرفته اند.
فضاهای زیر زمینی در سراسر ساختمان وجود دارند و استفاده ی مفید از فضا را ممکن می کنند. آشپرخانه که در سقف آن روزنه ی دایره ای شکل به قطر حدود نیم متر تعبیه شده است و انبار عمارت در کنج غربی آن قرار گرفته اند.
ساختمان خانه لاری ها مانند هر خانه ی اعیانی دیگر دارای دو قسمت اندرونی و بیرونی ،حیاط در مرکز و قسمت های اعیان نشین به صورت چهار فصل در دور تا دور حیاط است. قسمت شمالی در فصل زمستان و قست جنوبی که شامل تالار و بادگیر است در فصل تابستان فضاهای مناسبی را برای اهالی خانه به وجود آورده اند . قسمت شرقی نیز با در برگرفتن اتاق آیینه ، مطبخ ، سرداب و سایر فضاها، مناسبِ فصل پاییز بوده است. ضلع غربی نیز فضای بهارخواب را در بر می گیرد.
خانه لاریها از دو در به بیرون راه دارد . درِ ضلع غربی که از طریق دهلیز و هشتی به تالار و حیاط اندرونی منتهی می شود و درِ ضلع شمالی که به عنوان در فرعی عمارت به حیاط بیرونی و سپس به اتاق های ضلع غربی منتهی می رسد.
در سراسر خانه اسناد تاریخی به نمایش درآمده و در معرض بازدید قرار دارند.
حیاط اصلی خانه لاریها
اصلی ترین قسمت خانه لاریها حیاط بزرگ آن است که به عنوان حیاط اصلی در نظر گرفته می شود. این حیاطِ مستطیلی شکل در امتداد شمالِ شرقی-جنوبِ غربی بنا قرار دارد. حوض لاجوردی میان آن جلوه ی خاصی را به فضا بخشیده است. بر روی حوض تختی قرار دارد که با سه پله از سطح حیاط جدا می گردد و نیمی از فضای حوض را اشغال می کند. این تخت و فضای آن اصطلاحا غروب نشین یا سایه نشین نامیده می شود.
تفاوت هایی میان جبهه های جنوب غربی و شمال شرقی و قسمت های جنوب شرقی و شمال غربی این حیاط وسیع به چشم می خورد.
ارتفاع بخش جنوب غربی آن ارزش و اهمیت این قسمت از ساختمان را نشان می دهد. ایوان بلند و مرتفع این حیاط استفاده از فضا را در فصول مختلف سال فراهم میکند. با وجود این ایوان در ضلع جنوبی و جنوب غربی بنا باعث وجود سایه در آن میشود و اهالی خانه ها می توانند در فصل تابستان در ایوان بنشینند و به دور از تابش مستقیم خورشید هوای خنکی را تجربه کنند. در کنار این کاربرد تابستانه ، وجود چنین فضای نیمه بازی در راس حیاط اصلی و قرار گیری تمامی اتاقها، ایوانها و تالارهای ساخته شده در دور حیاط فضایی خاص را به وجود آورده است.
در آن سوی ایوان یعنی در فضاهای ضلع شمالی فضاهای آفتابگیر وجود دارند که در فصل زمستان مورد استفاده قرار می گیرند و فضای وسیع تری را در بر گرفته اند. قرارگیری فضاهای بسته در شمال شرقی حیاط و وجود ایوانی کوچک و کوتاه تضاد این قسمت را با جنوب غربی حیاط نشان می دهد.
اگر در مرکز حیاط قرار بگیریم تفاوت فضاها در دوسوی شمال غربی و جنوب شرقی حیاط کاملا قابل لمس می گردد. در مرکز بخش شمال غربی حیاط، سه ایوان کوچک قرار دارد که توسط دو اتاق سه دری ازهم جدا شده اند. دو راهرو نیز در دوسوی این بخش به چشم میخورد.
با نگاهی به مرکز بخش جنوب شرقی حیاط وضعیتی کاملا متفاوت به چشم می آید . در این بخش فضاهای بسته جای گرفته اند. یک پنجدری در مرکز قرار گرفته که ایوان های کوچک و باریکی آن را محاصره کرده اند . هم ردیف با آنها یک اتاق سهدری و ایوان کوچکی قرار گرفته است. در کنار همه ی این فضاهای بسته راهروهایی وجود دارند که به عنوان فضای نیمه باز شناخته می شوند و در حد فاصل فضاهای بسته قرار گرفته اند.
در ادامه به معرفی هر یک از قسمت های حیاط اصلی می پردازیم:
۱. ایوان و بادگیر
ایوان بلند و دهانه ی وسیع آن حیاط را به درون خود کشیده و پیوند خاصی را در مرز این دو قسمت به وجود آورده است. دیوار های داخلی ایوان یکی از پرکارترین قسمت های حیاط اصلی را به نمایش می گذارند که در ادامه ی تزییناتِ دیوارِ حیاط، امتداد یافته اند. این ویژگی ها ایوان را یکی از قسمت های مهم حیاط اصلی جلوه می دهد .
دلیل دیگری که اهمیت و منزلت این ایوان را افزایش می دهد ، اتاقها و گوشوارهایی (اتاق هایی در چهار سوی ایوان ) است که در اطراف آن و در دو طبقه شکل گرفته اند و درها و پنجره هایشان به ایوان گشوده می شود. در پشت ایوان، بادگیر بلندی قد برافراشته که از داخل حیاط به خوبی مشخص است. اینکه این بادگیر بر خلاف معمول خانه های یزد نه بر محور اصلی حیاط، بلکه در گوشه ایوان واقع شده است یکی از تمایزات این خانه را به ما نشان می دهد. بادگیر های دیگر عمارت در آن سوی حیاط قرار گرفته اند. چوب های داخل بادگیر علاوه بر شکست باد و خنک کردن فضا بر دوام ساختمان نیز می افزاید.
۲. فضاهای بسته
اتاق های این عمارت با سه پله که با سنگ های مشبک کاری تزیین شده است از حیاط جدا می شوند. بدنه داخلی اتاق های این بنا که به هنر گچ بری و رنگ بنفش مزین هستند به صورت چهار ضلعی دور تا دور حیاط را در بر گرفته اند. این اتاق ها در هر ضلع با درهای چوبی به یکدیگر راه دارند.
سقف مسطح اتاق ها با تیرهای چوبی پوشیده شده است که روی آنها توفال کاری ( گچ کاری بر روی آهن توری) و بر روی توفال ها نیز نقاشی گل و بوته دارد.
اتاق ها در واقع یکی از لایه های این قسمت ساختمان هستند. ایجاد مکان های خدماتی مانند اصطبل در لایه ی بعدی و پشت اتاقهای رو به حیاط اصلی نشان از هوش سازندگان این بنا دارد . فضاهای خدماتی به حیاط راهی ندارند.
هریک از از ۲۲ اتاق این مجموعه با نام خاصی مشخص شده است.اتاق سه دری مخصوص بچه ها و اتاق پنج دری مخصوص خانواده و اتاق ارسی با درب کشویی به سمت بالا همگی در این عمارت قرار دارند.
اتاق پنج دری یکی از تماشایی ترین اتاق ها در این حیاط است .
3. سرداب خانه لاریها
سرداب اصلی خانه با عمقی در حدود ۶ متر در جبهه ی ایوان و بادگیر وجود دارد و به وسیله ی ۳۸ پله از سطح جدا می شود. سقف سردابه به صورت طاق تویزه ( طاقی از گچ و نی ) ساخته شده است و در داخل آن دو شمسه ی رنگین خودنمایی می کنند. سرداب دیگری نیز در ضلع غربی بنا واقع است و نقش بهارخواب را دارد. یکی دیگر از کاربردهای آن نگهداری گوشت و حبوبات در اتاقک درون آن می باشد.
حیاط میانی
حیاط میانی هم ساختاری شبیه به حیاط اصلی دارد. ایوانی هم در این حیاط دیده می شود که نمایی بلندتر از سایر فضاها دارد. این ایوان در مرکز بخش جنوب غربی با دهانه ای وسیع ساخته شده است.
وجود یک پنج دری درست در آنسوی این حیاط تقابل زیبایی را بین نماها به وجود آورده است. فضای شمال غربی حیاط یک هفتدری با نمایی ساده را در خود دارد. در کنار آن و در بخش شمال شرقی بنا یک پنجدری و یک سهدری وجود دارند که مجموعه ای از طاق نماها را ایجاد کرده اند. در مقابل هفت دری دیواری تراش خورده به چشم می خورد که نمایی دقیقا متقارن با درهای اتاق هفت دری بر آن نقش بسته است.
نوع طراحی و تقسیمبندی یکسان و متمادی در نمای سه بخش حیاط نشان می دهد که معماران قصد متمایز نمودن ایوان جبههی جنوب غربی را داشته اند.
حیاط سوم
در بخش شمال شرقی عمارت، قسمت جداگانهای به چشم می خورد که یک حیاط کوچک و یک اتاق را شامل می شود. این قسمت ورودی و خروجی کاملا جدا و مستقلی به بیرون عمارت دارد . این حیاط یک طبقه بلندتر از حیاط میانی است و ارتباط کمی میان آن و بخش های دیگر خانه لاریها مشاهده می شود.
این حیاط را می توان بخشی کاملا مستقل از خانه لاریها در نظر گرفت و اهمیت کمی برای آن قائل شد. در زیر این حیاط ، فضایی چلیپا (صلیبی) شکل ساخته شده است. نور این فضا از نورگیر میان سقف که در وسط حیاط قرار دارد تامین می شود. با این ویژگی ها می توان این فضا را به عنوان فضای باز در نظر گرفت چرا که سقف آن در مرکز روزنه ای بزرگ قرار دارد. از سوی دیگر می توان گفت که این قسمت فضایی بسته است که روزنه ای به آسمان دارد.
در هر صورت وجود این فضا در زیر حیاط سوم ترکیب فضایی جالبی را به وجود آورده است. ترکیبی که دو عرصه ی مجزا، اما مرتبط به هم را شامل می شود.
در سفر به یزد بازدید از خانه لاریها را فراموش نکنید . در کنار بازدید از خانه لاریها برای بازدید از سایر بناهای همچون زندان اسکندر، سید گلسرخ، عمارت کلاه فرهنگی و برج و باروی شهر نیز زمانی را در نظر بگیرید.
آدرس: یزد، خیابان امام خمینی، محله فهادان، مجاور عمارت کلاه فرنگی
۲ نظرها