بررسی دوران صفوی با سفرنامه‌نویسان اروپایی
دوران صفوی به‌عنوان اولین سلسله‌ی بعد از اسلام که به حکومتی فراگیر در سرزمین ایران دست یافت، از جمله‌ی مهم‌ترین سلسله‌های ایرانی به‌شمار می‌رود. در این دوره به‌دلیل گسترش ارتباطات میان ایران و دیگر کشورها و ارسال سفیران خارجی به عناوین مختلف سیاسی، تجاری، یا حتی سیاحتی به ایران، زمینه‌ی نگارش سفرنامه‌هایی از سوی سیاحت‌گران برجسته‌ای مثل برادران شرلی، شاردن، تاورنیه، کمپفر، اولئاریوس، سانسون، کاررری و… فراهم آمد.
سفرنامه‌هایی که در این دوره از سوی چنین افراد برجسته‌ای نگاشته شده‌اند، مهم‌ترین منابع در زمینه‌ی پژوهش درباره‌ی صفویه به‌شمار می‌روند. کتاب «بررسی سفرنامه‌های دوره‌ی صفوی » شامل ۲۵ سفرنامه است که مورد تحلیل و بررسی قرار گرفته‌اند.
در بیشتر بخش‌ها گزیده‌ای هم از این سفرنامه‌ها نقل شده که بیشتر برای خوانندگان عمومی مناسب بوده و می‌تواند ایران دوره‌ی صفوی را از چشم خارجیان تصویر کند.
دوران صفوی عصر تجدید اعتلای ایران و احیای حکومت ایرانی بر ایالات و ولایات مختلف و پهناوری است که پس از ویران‌گری مغولان، دچار تفرقه و تشتت تحت سلطه‌ی حکومت‌های کوچک و موازی شده بود.
سلاطین صفویه کوشیدند یک‌پارچگی کشور را تجدید کنند و در این راه موفق گشتند؛ چون با آن‌که دولت مقتدر عثمانی جانشین بنی‌عباس در بلاد اسلامی شده بود، اما بیم کشورهای اروپایی از اقتدار دولت عثمانی، زمینه را برای اهداف دولت صفوی هموار ساخت و این سلسله توانست هم از تسلط عثمانی بر ممالک اطراف که بزرگ‌ترین آن‌ها ایران بود جلوگیری کند و هم اقتدار دوران گذشته‌ی ایران و ایرانی را تجدید نماید.
کشورهای اروپایی که در ممانعت از توسعه‌ی قدرت عثمانی با ایرانیان هم‌جهت بودند، مراوده‌ی خود را با ایران توسعه بخشیدند و طبعاً آمد و شد فرستادگان و نمایندگان اروپایی ایران موجب تسهیل روابط ایران با ممالک آن قاره شد.
نخستین و مهم‌ترین مسافران اروپایی که راهی ایران شدند، سفیران و نمایندگان دولت‌های اروپایی بودند. این مسافران طبعاً از سواد و تجربه و معلومات کافی برخوردار بودند که لازمه‌ی انجام وظیفه‌ی مهم و خطیر سفارت است.
تاریخ صفویه نشان می‌دهد با آن‌که ممالک اروپایی از تجربه‌ی فراوان مدیریت و سیاست برخوردار بودند، اما شاهان صفوی ، مخصوصاً شاه اسماعیل صفوی که در نوجوانی به سلطنت رسیده بود، در برابر سیاست‌مداران آزموده و کهنه‌کار عثمانی و نیز زمامداران اروپایی که طبعاً در مقابل حمایت از ایران در برابر عثمانی، توقعاتی داشتند با توان و تدبیر ظاهر شدند و بی‌آن‌که به آنان امتیازات وسیعی بدهند، از رو در رو کردن اروپائیان با یکدیگر، بهره‌برداری کردند.
مهم‌ترین سفرنامه‌هایی که در دوران صفویه نگاشته شده، سفرنامه‌های مأموران سیاسی و سفیران اروپایی است که با هشیاری و آگاهی و خردمندی عازم ایران و انجام مأموریت خود می‌شدند.
نکته‌ی شنیدنی این‌که سفرای ایران که به‌ظاهر از کشوری عقب‌مانده که درصدد احیای عظمت گذشته‌ی خویش است، عازم اروپا می‌شدند، با لباس‌ها و ظاهری که به روستائیان به شهر آمده می‌ماند، چنان مهارتی در انجام وظیفه‌ی خود به خرج می‌دادند که اروپائیان نه در برخورد اول بلکه بعد از مذاکرات و قرار و مدارها پی می‌بردند با مردمانی به‌ظاهر ساده و بدوی ولی در باطن هشیار و زیرک روبه‌رو بوده‌اند.
مشهورترین نمایندگان سیاسی اروپائیان در ایران دو برادر انگلیسی به نام‌های آنتونی شرلی و رابرت شرلی بودند که در زمان شاه عباس به ایران آمدند تا روابط سیاسی و تجاری دو کشور را تحکیم بخشند و توسعه دهند.
دوران صفوی ، دوران رواج و رونق سفر سیاحان و جهانگردان به ایران است و جهشی که در این دوران در این زمینه صورت گرفت، موجب گشت سیاحت اروپاییان به ایران مورد توجه قرار گیرد و در ادوار بعد (یعنی در زمان افشاریه و زندیه و بعداً در زمان قاجاریه) استمرار یابد و به اوج خود برسد، به‌طوری‌که اکثر سفرنامه‌هایی که درباره‌ی ایران نوشته شده، مربوط به دوران صفویه و بعد آن است.
در این دوران متقابلاً سیر و سفر ایرانیان به کشورهای اروپایی نیز توسعه یافت. سفر به دیگر سرزمین‌ها قبل از دوران صفوی بیشتر به‌منظور تجارت و بازرگانی و به‌ندرت برای گسترش روابط با دیگر ممالک صورت می‌گرفت و سفر بازرگانان نیز معمولاً با سفرنامه‌نویسی همراه نبود و مأموران دولتی اعزامی هم کم‌تر رغبت بدین کار داشتند.
از دوران صفوی به بعد، نوشتن سفرنامه توسط ایرانیان نیز بسیار پررونق شد، به‌نحوی‌که بیش‌ترین تعداد سفرنامه‌های ایرانیان که از دیگر ممالک جهان دیدار کرده‌اند، مربوط به دوران صفوی تا حال است.
به این نکته نیز باید اشاره کرد که حضور سفرای اروپایی در ایران، چند سالی پیش از شاه اسماعیل اول آغاز شد. اروپائیان که شاهد توسعه‌طلبی‌های دولت عثمانی بودند، کوشیدند با ایران روابط صمیمانه برقرار کنند و ایران را تقویت کنند تا نیرومندترین مخالف عثمانی در منطقه‌ی خاورمیانه به مقابله با این دولت برخیزد. برای این منظور، صفویان، هم از قدرت ملی و هم از قدرت مذهبی ایرانیان بهره جستند.
نخستین سفرنامه‌هایی که مربوط به مسافرت اروپائیان به ایران اندکی قبل از تشکیل دولت صفویه و اوائل این دوره است، شش سفرنامه است که در یک مجلد تألیف و ترجمه شده است و مجموعه‌ی سفرنامه‌هایی است که از زمان اوزون حسن آق قویونلو تا اوایل دوران شاه اسماعیل نگاشته شده است.
این نکته نیز لازم به یادآوری است که چون اغلب سیاحان مشهور عهد صفویه، یا مأموران دولت‌های اروپایی و سفیران بودند یا به‌منظور شناخت خلق و خوی ایرانیان برای ایجاد رابطه، به کشور ما می‌آمدند، تمام مدت سفر یا قسمت عمده‌ی اوقات خود را در پایتخت صفویه یعنی اصفهان گذرانده‌اند؛ بنابراین برخلاف بعضی سفرنامه‌های ادوار دیگر که اوصاف همه‌ی شهرها در کمیتی تقریباً برابر بیان می‌شد، در سفرنامه‌های دوران صفوی بیشتر بررسی‌ها و توصیفات مربوط به شهر اصفهان است و سیمای این شهر، در مجموعه‌ی سفرنامه‌های خارجیانی که به ایران آمده‌اند به‌نحو تام و تمام ترسیم شده است.
سفرنامه‌هایی که در دوران صفوی درباره‌ی ایران نوشته شده، نسبت به دوران‌های قبل، از تعداد و کثرتی برخوردار است و البته این فتح باب موجب شده که در دوره‌های بعد مسافران بیشتری به کشور ما سفر کنند.
طبعاً از میان آن مسافرانی که به دیدار کشور شرقی کهن‌سالی با سابقه‌ی تمدنی چند هزار ساله رغبت یافته‌اند، مسافران دانش‌ور، خاطرات سفر خود را نوشته و برای هم‌وطنان به ارمغان برده‌اند و آن سفرنامه‌ها که به‌منظور آگاهی بیگانگان نگاشته شده، به‌خصوص در سده‌های بعد نظیر امروز برای ایرانیان خواندنی‌تر است.
آن‌ها با خواندن این سفرنامه‌ها می‌توانند به نکات و مطالب بسیار مفیدی که توسط پیشینیان ما نوشته نشده، آگاهی یابند و علاوه بر آگاهی بر بعضی نکته‌هایی که در کتب تاریخی بدان‌ها اشاره نشده و مبهم و تاریک مانده، از اظهارنظر بیگانگان نیز درباره‌ی وطن خود آگاه شوند.
در اینجا فهرست سفرنامه‌هایی را که از آغاز شکل‌گیری حکومت صفویان به دست مسافران خارجی نوشته شده است، ذکر می‌کنیم:
سفرنامه‌های دوران صفوی : سفرنامه‌ی آمبروسیو کنتارینی (۱۴۷۳م)، سفرنامه‌ی جوزافا باربارو (۱۴۳۶م)، سفرنامه‌ی کاترینو زنو (حدود ۱۴۷۵م)، سفرنامه‌ی جووان ماریا آنجوللو (حدود ۱۵۰۰م)، سفرنامه‌ی بازرگان ونیز در ایران (حدود ۱۵۱۰م)، سفرنامه‌ی وینچنتو دالساندری (حدود ۱۵۲۰م)، سفرنامه‌ی برادران شرلی (۱۹۵۸م)، ایترپرسیکوم (سفرنامه‌ی ژرژ تکتاندرفن دریابل، ۱۶۰۵م)، سفرنامه‌ی دن گارسیا (۱۶۱۴م)، سفرنامه‌ی پیترو دلاواله (۱۶۱۷م)، سفرنامه‌ی کاتف (۱۶۲۳م)، سفرنامه‌ی استودارت (۱۶۲۶م)، سفرنامه‌ی یان اسمیت (۱۶۲۸م)، سفرنامه‌ی تاورنیه (۱۶۳۲م)، سفرنامه‌ی آدام اولئاریوس (۱۶۳۴م)، سیاحت‌نامه‌ی شاردن (۱۶۶۴م)، زیبایی‌های ایران (سفرنامه‌ی آندره دولیه دلند، ۱۶۶۴م)، سفرنامه‌ی سانسون (۱۶۸۳م)، سفرنامه‌ی کمپفر (۱۶۸۳م)، سفرنامه‌ی کارری (۱۶۳۹م)، گزارش سفیر کشور پرتغال (۱۶۹۳م)، سفیر زیبا (۱۷۰۶م)، سفرنامه‌ی کروسینسکی (۱۷۰۷م) و سفارت‌نامه‌ی احمد دری (حدود ۱۷۱۳م).
از سفرنامه‌های مذکور، سه سفرنامه‌ی نخستین مربوط به دوران اوزون حسن است که دخترش همسر شیخ‌حیدر، پدر شاه اسماعیل اول است. حکومت اوزون حسن و شیخ حیدر، زمینه‌ساز روی کار آمدن و سلطنت سرسلسله‌ی دودمان صفوی شد. بنابراین با توجه به این‌که شاه اسماعیل، فرزند شیخ‌حیدر و جانشین او و نیز جانشین اوزون حسن به‌شمار می‌آید، درواقع می‌توان دو تن مذکور را نیز از زمینه‌سازان اقتدار حکومت توان‌مند صفوی شمرد.
اطلاعات شناسنامه‌ای کتاب
نام کتاب: بررسی سفرنامه‌های دوره‌ی صفوی
پدیدآورنده: منوچهر دانش‌پژوه
طراح جلد: غلامرضا مهری
ناشر: دانشگاه اصفهان و فرهنگستان هنر جمهوری اسلامی ایران
چاپ اول: پاییز ۱۳۸۵
شمارگان: ۱۰۰۰ نسخه
تعداد صفحات: ۳۹۲
