نگاهی گذرا به دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد

به مناسبت ۲۸ مردادماه و سالروز وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در زمان نخست‌وزیری دکتر مصدق ، به گوشه ای از تاریخ ایران در آن دوره می‌پردازیم.

بحران نفت

جنگ دوم جهانی،کشور ایران را چند سال زیر اشغال نیروی‏ خارجی قرار داد و پس از ختم غائله‏‌ی آذربایجان و کردستان،تمامیت‏ ارضی ایران تأمین گردید. در آن هنگام سامان دادن اوضاع آشفته‏‌ی کشور با موانع زیادی‏ روبه‏رو بود و بویژه اقتصاد ایران،مشکل فراوانی داشت.بدین لحاظ در ابتدا،رهبران سیاسی و شاه جوان چشم به یاری کشورهای متحده‏ی‏ امریکا دوختند که پس از اتمام جنگ تحت عنوان(طرح مارشال) کمک‏های وسیع اقتصادی را به پاره‏یی از کشورهای جنگ‏‌زده از جمله‏ ترکیه و یونان آغاز کرده بود،ولی انتظار ایران به زودی برآورده نگردید و در نتیجه بدین راه‏کار گرایش یافتند که تنها راه تأمین درآمد ملی، تلاش در اضافه‏ نمودن بهره‏‌ی نفت از انگلستان است و بدین مناسبت‏ تجدید نظر در عواید نفت باب جدیدی را در مناسبات ایران و انگلستان‏ به وجود آورد،ولی انگلیس در ابتدا سرسختی زیادی در دادن امتیاز بیش‏تر به ایران نشان داد که به تدریج جنبه‏‌ی سیاسی این پیش‏‌آمد از جنبه‌ی اقتصادی آن پیشی گرفت و زمینه را برای بحران تازه‏‌یی در روابط ایران و انگلیس فراهم ساخت.

کوتای 28 مرداد

ابعاد اولین هسته‏‌های مقاومت ملی

فضای سیاسی بعد از جنگ جهانی دوم در دهه‏‌ی اول سلطنت‏ محمد رضا شاه،در ایران مجالی مناسب و دوران مساعدی از آزادی‏ سیاسی را برای مردم به ارمغان آورد. آن میان نیز،ابتدا گروه‏ کوچکی از سیاستمداران که برجسته‌‏ترین آنان دکتر محمد مصدق‏ بود،از آن آزادی این بهره را بردند که روس‏ها و انگلیسی‏ها را به‏ گونه‏‌یی متناوب و متساوی مورد انتقاد قرار دهند،بدین ترتیب حتی در داخل مجلس هم گروهی از استادان،حقوقدانان و تحصیل‏کردگان با وفاداری و اعتماد،از او پیروی کردند.

دکتر محمد مصدق مرد فساد ناپذیری بود که در وطن‌پرستی‌‏اش‏ جای هیچ شک و تردید نبود و در حکومت رضا شاه تبعید،تهدید و انزوا را به دست شستن از اعتقاد اصولی به دموکراسی ترجیح داده بود.
در آن زمان به نحوی که اشاره شد،محمد رضا شاه برای تأمین‏ بودجه برای دولت و هزینه تجهیزات ارتش به جریان ثابتی از درآمد مکفی از درآمد نفت نیاز قطعی داشت و با تدبیر پاره‏‌یی از دیپلمات‏ها، تصور شد که با انتخاب یک نخست‏‌وزیر مقتدر چون سپهبد حاج علی‏ رزم‏آرا شدت گرفتن بحران نفت را می‏توان خنثی نمود و قرارداد جدیدی بین ایران و انگلستان منعقد کرد.ولی در همان روز نخست‌‏وزیری رزم‏آرا(۱۳۲۹)آقای دکتر محمد مصدق از طرف‏ مجلس به ریاست کمیسیون رسیدگی به قرارداد الحاقی نفت انتخاب‏ گردید.در همان حال پیروان ایشان با قبول رهبری او در مبارزات ملی، خواهان ملی شدن صنعت نفت در ایران شدند و از آن پس مساله‏‌ی‏ ملی شدن نفت محور اصلی سیاست و تلاش دکتر محمد مصدق و طرفداران او شد و در یک جلسه‏‌ی پرهیجان مجلس،اصل ملی شدن‏ صنعت نفت به تصویب رسید و از آن تاریخ اولین هسته‌‏ی مقاومت ملی‏ در ایران پاگرفت و با ترور نخست‏‌وزیر سپهبد حاج علی رزم آرا،اجرای‏ طرح قرارداد نفت براساس تقسیم بالمناصفه‌‏ی منافع(۵۰-۵۰)بین‏ انگلستان و ایران معوق ماند.

کوتای 28 مرداد

دکتر محمد مصدق نخست‌‏وزیر ایران

در شرایط بالا احساسات ملی و مبارزات ضدّ استعماری چنان‏ شدت یافت که دو نخست‏‌وزیر(فهیم الملک و حسین علاء)پس از ترور رزم‏آرا بیش از چند صباحی نتوانستند در مسند قدرت باقی بمانند و پس از یک ماه دکتر مصدق نخست‏‌وزیری که کشور را احراز نمود و حمایت از نخست‏‌وزیری ایشان همه جانبه شد.

دکتر مصدق بلافاصله استاندار منتخب خود را به اداره‌‏ی مرکزی‏ شرکت نفت در خرمشهر فرستاد و اعلام کرد که نفت ملی شده است‏ و بدین ترتیب صدور نفت در بنادر خلیج فارس متوقف شد و اعضای‏ غیر ایرانی شرکت نفت ایران و انگلیس،ایران را ترک کردند…
با این اقدام دولت ایران،حزب کارگر در لندن با مخمصه مواجه‏ شد،زیرا حکومت انگلیس با از دست رفتن امتیاز نفت ضربه‌‏ی مهلکی‏ به اقتصادش وارد می‏گردید،بدین سبب متوسل به کار بردن قوه‌‏ی‏ قهریه به منظور باز پس گرفتن تأسیسات نفت شد و در نتیجه ناو جنگی‏ (موریشیس)را به مقابل آبادان فرستاد تا سواحل ایران را به توپ ببندد و دسته‌‏ی چترباز خود را به قبرس فرستاد و هم‏زمان به شورای امنیت‏ نیز شکایت برد.
دکتر محمد مصدق بدون هراس از تهدید دولت کارگری انگلستان‏ بلافاصله به نیویورک شتافت تا در شورای امنیت سازمان ملل متحد از حقوق حقه‏ی وطنش دفاع کند و شورای امنیت خواستار رسیدگی‏ دیوان بین المللی لاهه نسبت به دعاوی طرفین گردید.
چنین بود که دکتر مصدق عازم لاهه شد تا در آن‏جا دفاع از حقوق‏ ایران را به عهده گیرد.در نتیجه در سال ۱۳۳۱ دیوان بین المللی لاهه‏ به عدم صلاحیت خود در رسیدگی به شکایت انگلستان رأی داد و اعلام کرد که مساله‏‌ی نفت از اختیارات داخلی ایران است و دیوان‏ نمی‏تواند آن را مورد بحث قرار دهد.صدور این رأی پیروزی بزرگی‏ برای ایران و ملت ایران محسوب شد و در نهایت نخست‏‌وزیر انگلستان(اتلی)به کاردار انگلستان در تهران دستور داد تا ضمن‏ یادداشتی به وزیر امور خارجه‏‌ی ایران اعلام کند که دولت اعلی حضرت‏ پادشاه انگلستان از طرف خود و از طرف شرکت نفت اصل ملی شدن‏ صنعت نفت را قبول می‏نماید.

کوتای 28 مرداد

طرح توطئه و حماسه‏‌ی ملی سی‏‌ام تیر

پس از انتشار خبر فیصله یافتن مشکل نفت به نفع ایران‏ دسته‏‌هایی از گروه‏های چپ،دست به راهپیمایی زدند که به تصادم بین‏ مامورین انتظامی و راه‏پیمایان منجر شد و بلافاصله عناصر شناخته‏ شده‏ی راست و چپ متفقا دولت مصدق را مورد حمله و انتقاد قرار دادند.همگام با این نوع پیش‏‌آمدها تعدادی از وکلای وابسته به جناح راست در مجلس به همین‏ مضامین ر دولت مصدق می‏تاختند.
این توطئه،مصادف با انتخاب وینستون چرچیل‏ به نخست‌‏وزیری انگلستان که محافظه‏‌کاران را در مقابل دولت کارگری بر مسند قدرت رساند،گردید.
وینستون چرچیل در آغاز زمامداری اظهار داشت:«دولت کارگر در زمانی که یک غرش توپ‏ می‏توانست در خلیج فارس غائله‏‌ی صنعت نفت را ختم کند،دستور داد که انگلیسی‏ها از آبادان فرار کنند».
در همان زمان«شکست دموکرات‏ها در امریکا»و روی کار آمدن‏ ژنرال ایزن هاور،حکومت جمهوری‏خواه را تحت تأثیر جو ضدّ کمونیسم به روش بدبینانه و خصومت‌‏آمیزی نسبت به نهضت‏های‏ ناسیونالیستی در جهان سوم روبه‏رو ساخت و بدین ترتیب دولت امریکا نیز با دولت انگلستان هم‏داستان گردید که حکومت دکتر مصدق منافع‏ غرب را تامین نمی‏کند.بدین ترتیب در تیرماه ۱۳۳۱ زمینه‏‌ی مناسب‏ سیاسی برای طراحان خارجی و مجریان داخلی به منظور برکناری‏ حکومت دکتر محمد مصدق فراهم آمد.

بدین‏سان که مصدق به حق قانونی خود در به اختیار گرفتن وزارت‏ جنگ پافشاری می‏کرد و شاه با واگذاری پست وزارت دفاع به‏ نخست‌‏وزیر مخالفت کرد و دکتر مصدق از نخست‌‏وزیری استعفا کرد و شاه بلافاصله قوام السلطنه را به نخست‌‏وزیری منصوب کرد و بی‏درنگ نمایندگان مخالف در مجلس و سلطنت‏‌طلبان و طرفداران‏ انگلیس به قوام رأی اعتماد دادند،ولی وقایع سریع بعدی نشان داد که‏ مهارت‏های سیاسی و پارلمانی قوام السلطنه عملا ناکارآمد ماند و (به تصویر صفحه مراجعه شود) تظاهرات عظیم مردمی با حدّت بی‏سابقه‌‏یی ظهور کرد و لاجرم قوام‏ که خود را عاجز دید استعفا کرد و شاه بی‏درنگ تسلیم شد و مصدق بر سر کار بازگشت و بدین ترتیب حماسه‏‌ی معروف سی‏ام تیرماه به وجود آمد و برای اولین بار نخست‌‏وزیر با اراده‏ی ملی و مردمی به کرسی‏ نخست‌‏وزیری نشست.

کوتای 28 مرداد

کودتای ۲۸ مرداد

موفقیت دکتر مصدق اولین طرح‏های توطئه علیه او را خنثی کرد و مخالفین خارجی و داخلی را وادار به تلاش‏های فوق‌العاده‌‏تری کرد تا تمهیدات جدیدی را برای مقابله با چنین وضعی پیش گیرند از جمله: در شرح عملیات مشهور به(چکمه)چنین بیان شده است که چه‏گونه‏ طرح کودتای علیه دکتر مصدق به گونه‏یی که قادر به مقابله با آن‏ نباشد،توسط عوامل دو سازمان اطلاعاتی عظیم جهانی چون(سی- آی-ای)امریکا همگام با(ام-ای-سیکس)انگلیس پی‏ریزی گردید و با بسیج عوامل درونی به صورت زیر طرح براندازی به مرحله‌‏ی عمل‏ درآمد:

تقویت تشکیلات برادران رشیدیان در تهران،ایجاد روابط با روسای قبایل جنوب و تحریک پاره‏‌یی از افسران ارتش و شهربانی، تشویق نمایندگان مجلس و سنا،با تعدادی از سیاستمداران و روحانیون ومدیران جراید به اضافه‏‌ی‏ تطمیع سردمداران به منظور بسیج مزدوران خیابانی.

ابتدا قرار بود این نیروها،مصدق و وزیرانش را بازداشت کنند و شهرهای مهم را قبضه نمایند و سرلشگر فضل اللّه زاهدی را که هم برای انگلستان‏ و هم برای امریکا قابل قبول بود،روی کار بیاورند و برای تهیه‏ی مقدمات از آن‏جا که هیچ انگلیسی در آن زمان نمی‏توانست وارد ایران شود،آقای(کرمیت‏ روزولت)رییس عملیات(سیا)در خاورمیانه یکه‏تاز معرکه شد.
بدین ترتیب(کیم روزولت)در مرداد ۱۳۳۲ به ایران وارد شد و ملاقات مخفیانه‌‏ی او با شاه در یک نیمه شب در داخل یک اتومبیل‏ صورت گرفت و تایید کرد که آن طرح از طرف آیزن هاور و چرچیل‏ مورد تصویب قرار گرفته است و بدین‏سان شاه آمادگی و همکاری خود را در اجرای این نقشه با تمهیدی اعلام داشت.
کیم روزولت برای اجرای نقشه،معادل یک میلیون دلار در اختیار داشت و قرار شد هم‏زمان با تدارکات کودتا مقدمات امضای دو فرمان‏ به وسیله‏‌ی شاه نیز فراهم شود.فرمان اول عزل دکتر مصدق از مقام‏ نخست‌‏وزیری و فرمان دوم انتصاب سرلشگر زاهدی به مقام‏ نخست‏‌وزیری بود که به امضای شاه رسید و سرهنگ نصیری،فرمانده‏ گارد سلطنتی مامور ابلاغ دو فرمان گردید.

سرلشگر زاهدی فرمان را در مخفی‏گاهش دریافت کرد،ولی‏ هنگامی که نصیری می‏خواست فرمان عزل دکتر مصدق را به او ابلاغ‏ کند،از طرف افسران گارد محافظ نخست‏‌وزیر بازداشت گردید و باعث‏ شد که طرح توطئه با شکست مواجه شود.

کوتای 28 مرداد

تلاش تکمیلی کودتای ۲۸ مرداد

نخستین اجرای طرح تکمیلی کودتا،آگاه‌‏سازی مردم از عزل‏ مصدق و انتخاب زاهدی به نخست‌‏وزیری بود.

پس از آن جلب حمایت نظامیان به طرفداری از زاهدی و توزیع‏ بیانیه‏‌یی مبنی بر دعوت نیروهای مسلح به حمایت از شاه که کشور را ترک نموده بود،سپس دسته‏‌جات متعددی را با دستمزد برای ایجاد بیم‏ و هراس در خیابان‏ها آماده گردانیدند.

در نهایت از میان نیروهای مسلح و نیز از میان جمعیت شهری‏ برای پشتیبانی از شاه طرفدارانی فراهم آمد و آنان با نتیجه‏‌ی‏ هیجان‏‌آوری در روز چهار شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با پیوستن به یک‏دیگر ساختمان‏های دولتی،دفاتر احزاب و روزنامه‏های طرفدار مصدق را مورد حمله قرار داده و خانه‏ی نخست‏وزیر را تخریب و غارت نمودند.
بالاخره در غروب روز ۲۸ مرداد پس از موفقیت کودتا،دولت دکتر محمد مصدق که به گونه‏‌یی استثنایی منتخب اراده‏‌ی ملی بود به پایان رسید.
آقای دکتر مصدق خود در خاطرات و تألمات چنین می‏گوید:۱

«من در تمام مدت زمامداری خودم با هیچ یک از دول بیگانه‌‏ی‏ موثر در سیاست ایران خواه دولتین امریکا و انگلیس و خواه دولت‏ شوروی سازش نداشته و مصالح مملکت و وطنم را به هر چیز و حتا به جان خود ترجیح داده‏‌ام و آن‏چه گفته و کرده‌‏ام تمام در منافع ملت‏ ایران بود و آن‏چه هم در این مملکت بر علیه من صورت گرفت،طبق‏ نظریاتی بود که سیاست خارجی ترسیم نموده بود و به امر بعضی از هم‏وطنانم اجرا گردید و چنان‏که رسیدگی شده بود،ثابت می‏گردید آن‏چه در روزهای مزبور صورت گرفت،نتیجه‌‏ی کودتای شاهانه و تشریف‏‌فرمایی شاهنشاه به خارج از کشور بوده است و کودتای ۲۸ مرداد نتیجه‏‌ی آن وجوهی بود که بین اشخاص موثر پست و خائن از رؤسای کلانتری‏ها از افسران و غارتگران تقسیم شده بود».

کوتای 28 مرداد

 

  1. نقل از کتاب نقش ارتش در تحولات تاریخی ایران،تالیف سرلشگر ناصر فربد

 

این مقاله تا چه میزان برای شما مفید بود؟

نوشته های مشابه

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *