نگاهی گذرا به دولت مصدق و کودتای ۲۸ مرداد

به مناسبت ۲۸ مردادماه و سالروز وقوع کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ در زمان نخست‌وزیری دکتر مصدق ، به گوشه ای از تاریخ ایران در آن دوره می‌پردازیم.

بحران نفت

جنگ دوم جهانی،کشور ایران را چند سال زیر اشغال نیروی‏ خارجی قرار داد و پس از ختم غائله‏‌ی آذربایجان و کردستان،تمامیت‏ ارضی ایران تأمین گردید. در آن هنگام سامان دادن اوضاع آشفته‏‌ی کشور با موانع زیادی‏ روبه‏رو بود و بویژه اقتصاد ایران،مشکل فراوانی داشت.بدین لحاظ در ابتدا،رهبران سیاسی و شاه جوان چشم به یاری کشورهای متحده‏ی‏ امریکا دوختند که پس از اتمام جنگ تحت عنوان(طرح مارشال) کمک‏های وسیع اقتصادی را به پاره‏یی از کشورهای جنگ‏‌زده از جمله‏ ترکیه و یونان آغاز کرده بود،ولی انتظار ایران به زودی برآورده نگردید و در نتیجه بدین راه‏کار گرایش یافتند که تنها راه تأمین درآمد ملی، تلاش در اضافه‏ نمودن بهره‏‌ی نفت از انگلستان است و بدین مناسبت‏ تجدید نظر در عواید نفت باب جدیدی را در مناسبات ایران و انگلستان‏ به وجود آورد،ولی انگلیس در ابتدا سرسختی زیادی در دادن امتیاز بیش‏تر به ایران نشان داد که به تدریج جنبه‏‌ی سیاسی این پیش‏‌آمد از جنبه‌ی اقتصادی آن پیشی گرفت و زمینه را برای بحران تازه‏‌یی در روابط ایران و انگلیس فراهم ساخت.

ابعاد اولین هسته‏‌های مقاومت ملی

فضای سیاسی بعد از جنگ جهانی دوم در دهه‏‌ی اول سلطنت‏ محمد رضا شاه،در ایران مجالی مناسب و دوران مساعدی از آزادی‏ سیاسی را برای مردم به ارمغان آورد. آن میان نیز،ابتدا گروه‏ کوچکی از سیاستمداران که برجسته‌‏ترین آنان دکتر محمد مصدق‏ بود،از آن آزادی این بهره را بردند که روس‏ها و انگلیسی‏ها را به‏ گونه‏‌یی متناوب و متساوی مورد انتقاد قرار دهند،بدین ترتیب حتی در داخل مجلس هم گروهی از استادان،حقوقدانان و تحصیل‏کردگان با وفاداری و اعتماد،از او پیروی کردند.

دکتر محمد مصدق مرد فساد ناپذیری بود که در وطن‌پرستی‌‏اش‏ جای هیچ شک و تردید نبود و در حکومت رضا شاه تبعید،تهدید و انزوا را به دست شستن از اعتقاد اصولی به دموکراسی ترجیح داده بود.
در آن زمان به نحوی که اشاره شد،محمد رضا شاه برای تأمین‏ بودجه برای دولت و هزینه تجهیزات ارتش به جریان ثابتی از درآمد مکفی از درآمد نفت نیاز قطعی داشت و با تدبیر پاره‏‌یی از دیپلمات‏ها، تصور شد که با انتخاب یک نخست‏‌وزیر مقتدر چون سپهبد حاج علی‏ رزم‏آرا شدت گرفتن بحران نفت را می‏توان خنثی نمود و قرارداد جدیدی بین ایران و انگلستان منعقد کرد.ولی در همان روز نخست‌‏وزیری رزم‏آرا(۱۳۲۹)آقای دکتر محمد مصدق از طرف‏ مجلس به ریاست کمیسیون رسیدگی به قرارداد الحاقی نفت انتخاب‏ گردید.در همان حال پیروان ایشان با قبول رهبری او در مبارزات ملی، خواهان ملی شدن صنعت نفت در ایران شدند و از آن پس مساله‏‌ی‏ ملی شدن نفت محور اصلی سیاست و تلاش دکتر محمد مصدق و طرفداران او شد و در یک جلسه‏‌ی پرهیجان مجلس،اصل ملی شدن‏ صنعت نفت به تصویب رسید و از آن تاریخ اولین هسته‌‏ی مقاومت ملی‏ در ایران پاگرفت و با ترور نخست‏‌وزیر سپهبد حاج علی رزم آرا،اجرای‏ طرح قرارداد نفت براساس تقسیم بالمناصفه‌‏ی منافع(۵۰-۵۰)بین‏ انگلستان و ایران معوق ماند.

دکتر محمد مصدق نخست‌‏وزیر ایران

در شرایط بالا احساسات ملی و مبارزات ضدّ استعماری چنان‏ شدت یافت که دو نخست‏‌وزیر(فهیم الملک و حسین علاء)پس از ترور رزم‏آرا بیش از چند صباحی نتوانستند در مسند قدرت باقی بمانند و پس از یک ماه دکتر مصدق نخست‏‌وزیری که کشور را احراز نمود و حمایت از نخست‏‌وزیری ایشان همه جانبه شد.

دکتر مصدق بلافاصله استاندار منتخب خود را به اداره‌‏ی مرکزی‏ شرکت نفت در خرمشهر فرستاد و اعلام کرد که نفت ملی شده است‏ و بدین ترتیب صدور نفت در بنادر خلیج فارس متوقف شد و اعضای‏ غیر ایرانی شرکت نفت ایران و انگلیس،ایران را ترک کردند…
با این اقدام دولت ایران،حزب کارگر در لندن با مخمصه مواجه‏ شد،زیرا حکومت انگلیس با از دست رفتن امتیاز نفت ضربه‌‏ی مهلکی‏ به اقتصادش وارد می‏گردید،بدین سبب متوسل به کار بردن قوه‌‏ی‏ قهریه به منظور باز پس گرفتن تأسیسات نفت شد و در نتیجه ناو جنگی‏ (موریشیس)را به مقابل آبادان فرستاد تا سواحل ایران را به توپ ببندد و دسته‌‏ی چترباز خود را به قبرس فرستاد و هم‏زمان به شورای امنیت‏ نیز شکایت برد.
دکتر محمد مصدق بدون هراس از تهدید دولت کارگری انگلستان‏ بلافاصله به نیویورک شتافت تا در شورای امنیت سازمان ملل متحد از حقوق حقه‏ی وطنش دفاع کند و شورای امنیت خواستار رسیدگی‏ دیوان بین المللی لاهه نسبت به دعاوی طرفین گردید.
چنین بود که دکتر مصدق عازم لاهه شد تا در آن‏جا دفاع از حقوق‏ ایران را به عهده گیرد.در نتیجه در سال ۱۳۳۱ دیوان بین المللی لاهه‏ به عدم صلاحیت خود در رسیدگی به شکایت انگلستان رأی داد و اعلام کرد که مساله‏‌ی نفت از اختیارات داخلی ایران است و دیوان‏ نمی‏تواند آن را مورد بحث قرار دهد.صدور این رأی پیروزی بزرگی‏ برای ایران و ملت ایران محسوب شد و در نهایت نخست‏‌وزیر انگلستان(اتلی)به کاردار انگلستان در تهران دستور داد تا ضمن‏ یادداشتی به وزیر امور خارجه‏‌ی ایران اعلام کند که دولت اعلی حضرت‏ پادشاه انگلستان از طرف خود و از طرف شرکت نفت اصل ملی شدن‏ صنعت نفت را قبول می‏نماید.

طرح توطئه و حماسه‏‌ی ملی سی‏‌ام تیر

پس از انتشار خبر فیصله یافتن مشکل نفت به نفع ایران‏ دسته‏‌هایی از گروه‏های چپ،دست به راهپیمایی زدند که به تصادم بین‏ مامورین انتظامی و راه‏پیمایان منجر شد و بلافاصله عناصر شناخته‏ شده‏ی راست و چپ متفقا دولت مصدق را مورد حمله و انتقاد قرار دادند.همگام با این نوع پیش‏‌آمدها تعدادی از وکلای وابسته به جناح راست در مجلس به همین‏ مضامین ر دولت مصدق می‏تاختند.
این توطئه،مصادف با انتخاب وینستون چرچیل‏ به نخست‌‏وزیری انگلستان که محافظه‏‌کاران را در مقابل دولت کارگری بر مسند قدرت رساند،گردید.
وینستون چرچیل در آغاز زمامداری اظهار داشت:«دولت کارگر در زمانی که یک غرش توپ‏ می‏توانست در خلیج فارس غائله‏‌ی صنعت نفت را ختم کند،دستور داد که انگلیسی‏ها از آبادان فرار کنند».
در همان زمان«شکست دموکرات‏ها در امریکا»و روی کار آمدن‏ ژنرال ایزن هاور،حکومت جمهوری‏خواه را تحت تأثیر جو ضدّ کمونیسم به روش بدبینانه و خصومت‌‏آمیزی نسبت به نهضت‏های‏ ناسیونالیستی در جهان سوم روبه‏رو ساخت و بدین ترتیب دولت امریکا نیز با دولت انگلستان هم‏داستان گردید که حکومت دکتر مصدق منافع‏ غرب را تامین نمی‏کند.بدین ترتیب در تیرماه ۱۳۳۱ زمینه‏‌ی مناسب‏ سیاسی برای طراحان خارجی و مجریان داخلی به منظور برکناری‏ حکومت دکتر محمد مصدق فراهم آمد.

بدین‏سان که مصدق به حق قانونی خود در به اختیار گرفتن وزارت‏ جنگ پافشاری می‏کرد و شاه با واگذاری پست وزارت دفاع به‏ نخست‌‏وزیر مخالفت کرد و دکتر مصدق از نخست‌‏وزیری استعفا کرد و شاه بلافاصله قوام السلطنه را به نخست‌‏وزیری منصوب کرد و بی‏درنگ نمایندگان مخالف در مجلس و سلطنت‏‌طلبان و طرفداران‏ انگلیس به قوام رأی اعتماد دادند،ولی وقایع سریع بعدی نشان داد که‏ مهارت‏های سیاسی و پارلمانی قوام السلطنه عملا ناکارآمد ماند و (به تصویر صفحه مراجعه شود) تظاهرات عظیم مردمی با حدّت بی‏سابقه‌‏یی ظهور کرد و لاجرم قوام‏ که خود را عاجز دید استعفا کرد و شاه بی‏درنگ تسلیم شد و مصدق بر سر کار بازگشت و بدین ترتیب حماسه‏‌ی معروف سی‏ام تیرماه به وجود آمد و برای اولین بار نخست‌‏وزیر با اراده‏ی ملی و مردمی به کرسی‏ نخست‌‏وزیری نشست.

کودتای ۲۸ مرداد

موفقیت دکتر مصدق اولین طرح‏های توطئه علیه او را خنثی کرد و مخالفین خارجی و داخلی را وادار به تلاش‏های فوق‌العاده‌‏تری کرد تا تمهیدات جدیدی را برای مقابله با چنین وضعی پیش گیرند از جمله: در شرح عملیات مشهور به(چکمه)چنین بیان شده است که چه‏گونه‏ طرح کودتای علیه دکتر مصدق به گونه‏یی که قادر به مقابله با آن‏ نباشد،توسط عوامل دو سازمان اطلاعاتی عظیم جهانی چون(سی- آی-ای)امریکا همگام با(ام-ای-سیکس)انگلیس پی‏ریزی گردید و با بسیج عوامل درونی به صورت زیر طرح براندازی به مرحله‌‏ی عمل‏ درآمد:

تقویت تشکیلات برادران رشیدیان در تهران،ایجاد روابط با روسای قبایل جنوب و تحریک پاره‏‌یی از افسران ارتش و شهربانی، تشویق نمایندگان مجلس و سنا،با تعدادی از سیاستمداران و روحانیون ومدیران جراید به اضافه‏‌ی‏ تطمیع سردمداران به منظور بسیج مزدوران خیابانی.

ابتدا قرار بود این نیروها،مصدق و وزیرانش را بازداشت کنند و شهرهای مهم را قبضه نمایند و سرلشگر فضل اللّه زاهدی را که هم برای انگلستان‏ و هم برای امریکا قابل قبول بود،روی کار بیاورند و برای تهیه‏ی مقدمات از آن‏جا که هیچ انگلیسی در آن زمان نمی‏توانست وارد ایران شود،آقای(کرمیت‏ روزولت)رییس عملیات(سیا)در خاورمیانه یکه‏تاز معرکه شد.
بدین ترتیب(کیم روزولت)در مرداد ۱۳۳۲ به ایران وارد شد و ملاقات مخفیانه‌‏ی او با شاه در یک نیمه شب در داخل یک اتومبیل‏ صورت گرفت و تایید کرد که آن طرح از طرف آیزن هاور و چرچیل‏ مورد تصویب قرار گرفته است و بدین‏سان شاه آمادگی و همکاری خود را در اجرای این نقشه با تمهیدی اعلام داشت.
کیم روزولت برای اجرای نقشه،معادل یک میلیون دلار در اختیار داشت و قرار شد هم‏زمان با تدارکات کودتا مقدمات امضای دو فرمان‏ به وسیله‏‌ی شاه نیز فراهم شود.فرمان اول عزل دکتر مصدق از مقام‏ نخست‌‏وزیری و فرمان دوم انتصاب سرلشگر زاهدی به مقام‏ نخست‏‌وزیری بود که به امضای شاه رسید و سرهنگ نصیری،فرمانده‏ گارد سلطنتی مامور ابلاغ دو فرمان گردید.

سرلشگر زاهدی فرمان را در مخفی‏گاهش دریافت کرد،ولی‏ هنگامی که نصیری می‏خواست فرمان عزل دکتر مصدق را به او ابلاغ‏ کند،از طرف افسران گارد محافظ نخست‏‌وزیر بازداشت گردید و باعث‏ شد که طرح توطئه با شکست مواجه شود.

تلاش تکمیلی کودتای ۲۸ مرداد

نخستین اجرای طرح تکمیلی کودتا،آگاه‌‏سازی مردم از عزل‏ مصدق و انتخاب زاهدی به نخست‌‏وزیری بود.

پس از آن جلب حمایت نظامیان به طرفداری از زاهدی و توزیع‏ بیانیه‏‌یی مبنی بر دعوت نیروهای مسلح به حمایت از شاه که کشور را ترک نموده بود،سپس دسته‏‌جات متعددی را با دستمزد برای ایجاد بیم‏ و هراس در خیابان‏ها آماده گردانیدند.

در نهایت از میان نیروهای مسلح و نیز از میان جمعیت شهری‏ برای پشتیبانی از شاه طرفدارانی فراهم آمد و آنان با نتیجه‏‌ی‏ هیجان‏‌آوری در روز چهار شنبه ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با پیوستن به یک‏دیگر ساختمان‏های دولتی،دفاتر احزاب و روزنامه‏های طرفدار مصدق را مورد حمله قرار داده و خانه‏ی نخست‏وزیر را تخریب و غارت نمودند.
بالاخره در غروب روز ۲۸ مرداد پس از موفقیت کودتا،دولت دکتر محمد مصدق که به گونه‏‌یی استثنایی منتخب اراده‏‌ی ملی بود به پایان رسید.
آقای دکتر مصدق خود در خاطرات و تألمات چنین می‏گوید:۱

«من در تمام مدت زمامداری خودم با هیچ یک از دول بیگانه‌‏ی‏ موثر در سیاست ایران خواه دولتین امریکا و انگلیس و خواه دولت‏ شوروی سازش نداشته و مصالح مملکت و وطنم را به هر چیز و حتا به جان خود ترجیح داده‏‌ام و آن‏چه گفته و کرده‌‏ام تمام در منافع ملت‏ ایران بود و آن‏چه هم در این مملکت بر علیه من صورت گرفت،طبق‏ نظریاتی بود که سیاست خارجی ترسیم نموده بود و به امر بعضی از هم‏وطنانم اجرا گردید و چنان‏که رسیدگی شده بود،ثابت می‏گردید آن‏چه در روزهای مزبور صورت گرفت،نتیجه‌‏ی کودتای شاهانه و تشریف‏‌فرمایی شاهنشاه به خارج از کشور بوده است و کودتای ۲۸ مرداد نتیجه‏‌ی آن وجوهی بود که بین اشخاص موثر پست و خائن از رؤسای کلانتری‏ها از افسران و غارتگران تقسیم شده بود».