چوگان ایرانی در فهرست میراث یونسکو
امروز ۲۲ امرداد به بهانه جشن ثبت جهانی چوگان بازی سوار بر اسب همراه با روایتگری و موسیقی در یونسکو به نام ایران کافه صور به گوشه ای از تاریخچه این ورزش باستانی در ایران پرداخته است.
تاریخچه چوگان
گواهانی در دست است که چوگان را کهن ترین بازی ورزشی جهان می شناسد زیرا بر دست نوشته ای که زمان آن نزدیک به ۶٠٠ سال پیش از مسیح است بازی چوگانی میان ایرانیان و تورانیان گزارش شده است.
این بازی پر جنبش که نیمی اسب و نیمی سوار به جایش می آورند در نبشته های ایرانی از “کارنامه اردشیر بابکان” گرفته تا ترانه های مردمی و سروده های ستارگان آسمان هنر ایران بسیار آمده و چنان جایی در زندگی مردم داشته که گوینده و سراینده ای کهن یا نو نبوده که از ” گوی ” و ”چوگان” و “میدان ” و گوی ربودن و . . . سخن سرایی نکرده باشد.
برای نخستین بار در کارنامه اردشیر بابکان از چوگان نام برده شده و پس از آن تقریباً هیچ یک از شاعران و نویسندگان قدیم ایرانی را نمی توان یافت که به ترتیبی سخن از چوگان به میان نیاورده باشد . افسوس که این نوشته ها شیوه بازی چوگان را به روشنی بازگو نکرده اند.
برای نمونه : در شاهنامه شمار بازیکنان چوگان چهارده تن گفته شده “در هر بر هفت تن بازی می کنند و با ربودن گوی و رساندن آن به انتهای میدان برتری می یابند” . قابوسنامه شمار بازیکنان را هشت می گوید که شش تن میان میدان و دو تن دیگر در دو سر میدان جای می گیرد.
چوگان این تنها ورزش همیشه ایرانی در سده های آغازین گاه شمار مسیحی از خاور به چین و ژاپن رفت و از باختر به آسیای کوچک و یونان و پس از آنکه هندوستان از ایران جدا شد در زمان فرمانروایی مغول ها بر آن کشور دوباره همـه فرآورده های فرهنگی ایران و از آن میان چوگان در آنجا گسترش یافت و رونق گرفت.
در آغاز سده نوزدهم که ناشایستگی شاهان ایران ، کشور و همه دارایی های آن را به باد می داد و فرهنگ را به نابودی می کشید این بازی نیز در زاد بوم خود به فراموشی سپرده شد ولی پویایی سرشتی آن چون سمندر از خاکسترش باز زایاند.
انگلیسی هایی که بر هندوستان چیره شده بودند در آنجا پس از آشنایی با این بازی چنان شیفته اش شدند که به فرا گرفتن آن پرداختند و در سال ١٨۶٢ با گشایش باشگاه چوگانکلکته این بازی به سراسر هند گسترش یافته و انگلیسی ها و هندیها آن را بازی می کردند.
پیوند نزدیک میان انگلستان و هندوستان چوگان را به اروپا کشاند و در سال ١٨٧١ نخستین بازی چوگان در انگلستان انجام گرفت . در پی این رویداد بود که چوگان، به زودی در آمریکای شمالی و جنوبی گسترش یافت ولی هندوستان همچنان کانون جهانی این بازی بود.
در سال ١٨٨٠ بازی های جهانی به نام جام وست چستر آغاز شد که ٩ دوره از آن برگزار گردید و در همین اوان در چهار دوره از بازیهای المپیک تابستانی نیز بازی چوگان انجام شد و هم اینک انجام آن در بازیهای آینده المپیک پیشنهاد شده و در دست بررسی است.
سراسر این زمان دراز چوگان در میهن خود آسیبهای بیشتری می دید تا آنجا که پس از ناصرالدین شاه تا آغاز دهه ١٣۵٠ که جنبش برای نو کردن همه رشته های سوارکاری سر می گیرد دیگر نامی از آن برده نمی شود.
چوگان در ادبیات
در ادبیات و اشعار کهن به وفور از چوگان به عنوان ورزش و تفریح یا حتی تمرین جنگ یاد شده و این اشعار از دوران بازی اردشیر بابکان تا سرودههای ستارگان آسمان هنر ایران همچنان ادامه داشته است.
چوگان در ادبیات و فرهنگ ایران زمین، نمود بارزی دارد و اثر آن را در لابهلای متون متعددی میتوان دید. در شعر فارسی، از قدیمترین ایام، به چوگان اشاره شده است و شاعران با کاربرد اصطلاحات و واژگان این بازی در معنایی کنایی و استعاری، مطالب خود را بیان کردهاند. در این بین شاعران حوزه شعر غنایی و غزل به منظور بیان حالات عاشقانه، از گوی و چوگان بهره بیشتری بردهاند. حافظ نیز در ابیاتی به چوگان اشاره نموده است، زیرا «عشق» بر ذهن و زبان و اندیشه او غلبه دارد. سرگردانی گوی در میدان و تسلیم بودنش در برابر ضربات چوگان و تحمل کردن سختیها، خواجه را بر آن داشته تا عاشق را به گوی و معشوق را به چوگان مانند کند. البته وی برای بیان مفهوم خویش، از تعابیر استعاری و کنایی نیز سود جسته است.
نمونهای از اشعار که که شاعران به توصیف چوگان پرداختهاند.
حافظ در توصیف گیسوی معشوق، از چوگان بهره برده است. در این اشارات، گیسوی پر پیچ و خم یار به چوگان، مانند شده است:
ای که بر مه کشی از عنبر سارا چوگان مضطرب حال مگردان من سرگردان را
او برای بیان مناسبات عاشقانه از چوگان استفاده نموده است. به این ترتیب که عاشق مانند گوی است که اسیر معشوق (چوگان) است و ناگزیر است از اینکه سرگردانی و حیرانی و سختیهای عالم عشق را تحمل کند:
عشقبازی کار بازی نیست ای دل سر بباز ور نه گوی عشق نتوان زد به چوگان هوس
سیاوش اولین قهرمان چوگان در سرگذشت تاریخ گشت:
شبی با سیاوش چنین گفت شاه که فردا بسازیم هر دو پگاه
که با گوی و چوگان به میدان شویم زمانی بتازیم و خندان شویم
ز هر کس شنیدم که چوگان تو نبینند گردان به میدان تو
نخستین کسی که یک صحنهی زیبای چوگان بازی در درون داستان خسرو و شیرین عرضه کرده، نظامی گنجوی در سده ششم است.
چو شیر ماده آن هفتاد دختر سوی شیرین شدند آشوب در سر
به چوگان خود چنان چالاک بودند که گوی از چنبر گردون ربودند
شرایط و امکانات لازم برای این ورزش باستانی
مشخصههای زمین چوگان
طول و عرض زمین چوگان به ترتیب ۲۷۴ و ۱۴۵ متر است (البته در کشور ایالات متحده آمریکا و آرژانتین این ابعاد کمی از استاندارد رایج بزرگتر میباشد). طول دروازه نیز ۷ متر میباشد.
مدت زمان مسابقه
یک بازی چوگان به ۶ دوره زمانی (چوکه) که هر کدام ۷ دقیقه میباشد تقسیم میشود. البته این استاندارد مربوط به کشور انگلستان میباشد ولی در آرژانتین و آمریکا این مدت زمانی به هشت قسمت تقسیم شده و بین هر چوکه استراحتی معادل۳ دقیقه و بین دو نیمه ۵ دقیقه در نظر گرفته میشود.
تعداد بازیکنان
در هر تیم چهار نفر بازی میکنند. نفر اول یک مهاجم است و کار او حمله و نیز کمک به مدافع است. نفر دوم نیز مهاجم است، ولی وظیفه او در دفاع مهمتر است. نفر سوم که معمولاً بهترین بازیکن تیم است، وظیفه دارد تا حرکات دفاعی را به ضد حمله تبدیل کند. نفر چهارم نیز مدافع است و وظیفه دارد توپ را از دروازه دور کند. از آن جایی که چوگان بازیای با روند سریع است، امکان دارد بازی کنان یک تیم در قسمتهای مختلفی از زمین قرار گیرند که مربوط به وظیفه بازیکن دیگر باشد. در این حالت باید وظایف آن بازیکن را انجام دهند تا به جای خود بازگردند.
هدف و قوانین بازی
هدف این بازی فرستادن توپ در دروازهٔ حریف میباشد. هنگامی که توپ از پشت دروازه خارج میشود، پرتاب توپ به تیم مورد حمله قرار گرفته تعلق میگیرد، مگر این که خود این تیم باعث خارج شدن آن شده باشد.
در این صورت به تیم مقابل یک پرتاب آزاد (از ۸۴ متری محل خروج) تعلق میگیرد. پس از هر گل، دو تیم زمین خود را تعویض میکنند و داور توپ را در مرکز زمین قرار میدهد. در صورتی که دو تیم برابر شوند، وقت اضافی به آنها تعلق میگیرد و اولین تیمی که گل بزند برنده اعلام میشود. هنگامی که بازیکنی به سمت جهتی که توپ در آن پرتاب شدهاست میتازد، تقدم با اوست در صورتی که (و تنها در این صورت) که توپ در سمت راست او باشد. در این صورت هیچ بازکنی اجازه ندارد راه او را سد کند، مگر آن که در فاصلهٔ معقولی قرار گیرد که هیچ جای خطر نباشد.
خطاهای ورزش چوگان
قطع مسیر سوارکاری که در طول مسیر خود در حال زدن توپ است و با این کار، انداختن جان او در مخاطره.
ضربه زدن از جهت مخالف (از سمت چپ).
سوارکاری و یا زدن ضربه به شکلی که برای سایر سوارکارها خطرناک باشد.
انواع جریمههای بازی چوگان
احتساب یک گل برای تیم مقابل درصورت برخورد خطرناک و یا خطای عمد در نزدیکی دروازه.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله ۲۷ متری در جهت مخالف دروازه، و قرار گرفتن مدافعین در پشت خط دروازه. مدافعین تنها زمانی اجازهٔ دخالت دارند که ضربه زده شود.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله ۳۶ متری با همان شرایط.
زدن یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری به طوری که هیچ مدافعی تا فاصله ۲۷ متری نقطه زدن توپ قرارداشته باشد.
زدن یک ضربه آزاد از وسط زمین (بدون وجود قانونی مانند آفساید و… مانند فوتبال).
زدن یک ضربه آزاد از محل وقوع خطا. در این شرایط هیچ مدافعی نباید تا فاصله ۲۷ متری از نقطه زدن ضربه قرار داشته باشد.
کورنر مانند فوتبال وجود ندارد ولی حرکتی مشابه به شکل زیر انجام میگیرد: یک ضربه آزاد از فاصله ۵۴ متری دروازه به این شرط که مدافعین در فاصله ۲۷ متری از زدن ضربه قرارداشته باشند.
داوری در چوگان
بازی چوگان توسط دو سر داور و یک داور قضاوت میشود. سرداوران برای اینکه در کم و کیف بازی قرار داشته باشند سوار بر اسب میباشند. در صورت توافق بین کاپیتانهای دو تیم میتوان قضاوت را به دو سرداور واگذار کرد ولی در صورت عدم توافق بین آن دو، تصمیم گیری حکم قطعی به عهده داور سوم است.
شروع مسابقه چوگان
در ابتدای شروع مسابقه، هر دو تیم در میانه زمین و پشت خط میانی صف آرایی کرده و چیدمان مخصوص به خود را میگیرند. سپس داور توپ را از فاصله ۶/۴ متری به میان آنها پرتاب میکند و بازی با تصاحب توپ از طرف یکی از دو تیم شروع میشود.
توقف بازی
توقف مسابقه چوگان در شرایط معمولی فقط در زمان پایان یک چوکه، جهت استراحت و تعویض اسبها صورت میگیرد، ولی اگر در میان یک چوکه یکی از اتفاقات زیر رخ دهد داور میتواند دستور توقف بازی را صادر نماید:
زمین خوردن یکی از اسبها در حین مسابقه.
مصدوم شدن یک اسب بر اثر سانحه و یا اتفاقی غیر منتظره برای یکی از اسبها (در صورت زمین خوردن سوار کار از اسب به طوری که اتفاق جدی برای سوارکار رخ نداده باشد، بازی همچنان ادامه خواهد داشت.).
نحوه ثبت امتیازات
زمانی یک امتیاز برای تیمی ثبت میشود که توپ از خط دروازه آشکارا بگذرد و داور صحت آن را تصدیق نماید. در صورتی که توپ به قسمت فوقانی دروازه برخورد کند ثبت امتیاز مشروط به تاُیید داور است.
اسبهای چوگان
در ورزش چوگان معمولاً از اسبهای کوتاه قد استفاده میشود، بدین منظور پونیها از جایگاه ویژهای برخوردارند. در یک بازی معمولاً از یک اسب حداکثر در دو چوکه استفاده میشود، البته باید بین آنها یک چوکه استراحت به اسب داده شود.
وسائل ضروری اسب در حین مسابقه چوگان
بانداژ برای حفاظت چهار ساق اسب به منظور عدم برخورد ضربات توپ و یا چوب چوگان به ساقها.
انتخاب افسار (دهنه، لگام) مناسب جهت کنترل هرچه بهتر اسب در حین مسابقه.
وسائل ضروری سوارکار
-کلاه ایمنی مخصوص چوگان
– دستکش
– شلاق چوگان که اندازه آن تقریباً معادل ۱۰۶ سانتیمتر میباشد و علت آن نیز سهولت استفاده از آن حین مسابقهاست.
-چکمه سوارکاری بدون بند
-زانوبند
اندازه چوب چوگان و توپ
چوب چوگان دارای طولی معادل ۱۲۹ سانتیمتر میباشد که انتهای آن به صورت استوانهای است. معمولاً برای ساخت آن از چوب بامبو یا چوبهای سبک و مقاومی همچون چوب درخت خرمالو استفاده میشود. قطر توپ حدود نیز ۲۵/۸ سانتیمتر است و در حدود ۱۴۱-۱۲۷ گرم وزن دارد، جنس توپ از چوب بید و یا بامبو میباشد. البته در بازیهای تمرینی از نوع پلاستیکی و فومی آن هم استفاده میشود.
در آخر
چوگان بازی بیانگیزهای نبوده است و کاملا یک بازی استراتژیک است که آمادگی سوار و اسب را با هم نیاز داشته است. سوار و اسب در بازی چوگان مشق رزم میکردهاند.
یک نظر