نگاهی به آیین‌های سوگواری محرم در ایران
ماه محرم در ایران یکی از دیدنی ترین ماه‌هاست، آنقدر که عده‌ای برای دیدنش از سراسر دنیا به ایران می‌آیند. برپا شدن داربست هئیت‌های عزاداری و آویزان شدن پرچم‌های قرمز و سیاه از در و دیوار شهر، برپا شدن دیگ‌های نذری و مردم سیاهپوش، تصویرهای ماندگار آیین سوگواری محرم هستند. هرکدام از شهرهای ایران نیز آیین‌ها و رسم و رسومات خاصی دارند که تماشای آنها از نزدیک، انگیزه‌ای است برای رفتن و تماشا از نزدیک.
نخل گردانی یزد
یکی از دیدنی ترین آیین‌های سوگواری محرم در ایران در سرزمین بادگیرها، یزد، برگزار میشود. آیین نخل برداری یا به قول یزدی‌ها نقل برداری یکی از آیین‌های باشکوهی است که برگزاریش نه فقط در یزد که در بیشتر شهرهای مرکزی ایران و به خصوص در تفت و مهریز، یزد را تماشایی تر میکند و حال و هوایش را دگرگون.
نخل به عنوان تابوت امام حسین(ع) شناخته میشود که چوب بست بزرگی به شکل برگ درخت است، اما شباهتی به برگ درخت خرما ندارد و بیشتر نمادی‌ست از آن . برای تزئین نخل فراخوانی در محلات داده میشود و هر خانواده برای تزئینش یا پول می‌دهد یا پارچه‌های رنگی یا چیزهای دیگر. سرتاسر نخل را با پارچه سیاهپوش میکنند و از آن ده‌ها شمشیر، قمه و خنجر آویزان میکنند. بعد از این تزئینات نخل چندین تن وزن پیدا میکند، بنابراین آنهایی که بدنی ورزیده و آماده تر دارند بسیج می شوند و نخل را به دوش می‌کشند و آنهایی که نذر یا قربانی‌ای داشته باشد پای نخل میدهند. در روز عاشورا و در میدان امیر چخماق، میدان امام تفت و میدان مهریز میتوان شکوه نخل گردانی را از نزدیک دید.
آیین سوگواری محرم در زنجان
زنجان با اینکه شهر زیاد پرجمعیتی نیست، ولی یکی از پرجمعیت‌ترین دسته‌ها در روز هشتم ماه محرم در آن به راه می‌افتد. دسته که بر خلاف دسته های رایج این ماه نه در آن از علم‌کشی خبری هست و نه از زنجیر‌زنی و طبل و دهل رایج، در حسینه اعظم زنجان توقف میکند و فقط عزاداران که گاه از شهرهای ترک زبان دیگر نیز به آن پیوسته‌اند، تنها زیرلب شعرها و نوحه‌های سنتی را زمزمه میکنند. چیزی که این دسته را متفاوت از هردسته دیگری میکند زیادی نذورات وچندین هزار گوسفندی است که در آن قربانی میشود و به عبارتی قتلگاه گوسفندان است. این مراسم در عصر روز هشتم محرم در حسینه اعظم زنجان که در محله‌ای معروف به «سیدلر» واقع شده ،برگزار میشود.
آیین طشت گذاری
محرم و صفر در شهرهای آذری زبان مثل تبریز و اردبیل سفت و سخت‌تر از بقیه شهرها برپا میشود. جدا از دسته‌های عزاداری معروف به ” شاخسی، واخسی” که در شب‌های نزدیک سوگواری محرم در مساجد و حسینیه‌ها تشکلیل میشود و مردم در صف‌های طولانی به کوچه و خیابان می‌روند و فریاد شاخسی، واخسی یا شاه حسین، وای حسین سرمی‌دهند، آذری‌زبان‌ها رسم معروف دیگری به اسم ” طشت‌گذاری” هم دارند. رسمی که به دوره صفویه برمی‌گردد و هرچند در ابتدا فقط در اردبیل برگزار می‌شد، اما این روزها به رسمی تبدیل شده که در شهرهای آذربایجان غربی و شرقی، آستارا، تالش، مازندران و حتی ورامین هم برپا میشود.
در این رسم قدیمی که به خصوص اردبیل پرچم‌دار آن است، در ابتدا در محلات مختلف عزاداری میکنند و سپس ریش سفیدان هر محله، طشت‌های برنزی یا مسی را روی دوش میگذارند و وارد مساجد میشوند. مردم در داخل مسجد با ورود آنها بلند میشوند و جلویشان با فریاد الدخیل یا ابوالفضل سینه می‌زنند، تشت‌ها در جایگاه مخصوص قرار می‌گیرد و یا قبلا در چشمه پر آب شده یا از آب کوزه پر میشود و از آب آنها برای تبرک به حاضران میدهند.
طشت‌ها معمولا قدمتی چندین ساله دارند و می‌گویند قدیمی ترین تشت موجود در مساجد اردبیل متعلق به مسجد “بازار چاقوسازان” است که قدمت آن به عصر “شاه عباس اول” برمی گردد.
آیین سنتی شمع‌گردانی – اردبیل
شمع‌گردانی اردبیل هم از آن مراسم‌هـای خاص منطقه است، آیینی کـه برخی معتقد هستند حدود هزار سال قدمت دارد، بردن شمع بـه مسجدها و روشن کردن انها در عصر تاسوعا.کسانی کـه نذر دارند، شمع‌ها را از یک مسجد بـه مسجد دیگر میبرند تا چهل‌ویک منزل را زیر پا بگذارند.
این مراسم علاوه بر اردبیل در بسیاری از شهرها و روستاهای نزدیک توسط دسته‌هـای عزاداری بـه جا آورده میشود و شمع‌گردان‌ها آرزو میکنند کـه حاجت‌هایشان برآورده شود. کسانی کـه نذر غذا و شربت و چای دارند هم معمولاً نذری خودشان را بـه شمع‌گردان‌ها هدیه میدهند.
آیین سوگواری محرم در بوشهر
نوحه‌خوان در وسط می‌ایستد و مردم بین ۵ تا ۲۰ حلقه دورش تشکیل میدهند. سینه‌زن‌ها به صورت دایره‌ای می‌چرخند و سینه می‌زنند و حرکت پای‌شان با نوای نوحه‌خوان هماهنگی دارد. بعد از چند دقیقه و زمانی که سینه‌زنان در سینه‌زنی غرق شده‌اند، بعد از یک مکث کوتاه نوحه‌خوان می‌گوید واحد و گروه سینه‌زنان یک صدا جواب میدهند ” الله واحد” و تماشای این هماهنگی و آنهمه شور و شوق موقع سینه‌زنی، به طوری که تنها صدای سینه به گوش می‌رسد و سوز و گداز صدای نوحه‌خوان، یکی از باشکوه‌ترین صحنه‌های عزاداری را رقم میزند. سینه‌زنی واحد فقط مختص بوشهر نیست و تقریبا در همه شهرهای جنوبی از بوشهر گرفته تا هرمزگان در شب‌های سوگواری محرم و به خصوص قدیمی‌ترین محلات این شهرها برپا میشود.
آیین سنج و دمام زنی در خوزستان
سنج ، دمام وبوق هر سه از سازهای تشکیل‌دهنده همنوازی در آیین عزاداری ایام محرم در خوزستان است که سابقه آن به بیش از ۱۰۰سال می‌رسد و آن طور که نقل شده این شیوه از کشورهای آفریقایی به دلیل مسافرت‌های دریایی مردم جنوب، به ایران آورده شده است.بوق مخصوص از شاخ بلند و پیچ دار گاو ، گاومیش ، بز و یا گوسفند ساخته میشود که دمیدن در آن و بصدا درآوردن آن کار بسیار مشکلی است.
در آبادان مجموع نوازندگان دمام و سنج بین پنج ، هفت و گاهی ۹نفر متغیر است ، بطوریکه یک نفر بعنوان “اشکون” در جلو صف دمام زنان قرار می‌گیرد و سایر نفرات در طرفین او می‌ایستند.
در پایین صف دمام زنان ، یک سنج زن قرار دارد و سایر سنج زنان در لابلای دمام زنان جای می‌گیرند و براساس نت مشخص، نوای سنج و دمام را می‌نوازند. در این خطه نوحه از اقبال بی‌نظیر عمومی بهره‌مند است ومراسم سینه زنی همراه با آواز نوحه که خود نوعی “ملودرام” حزن انگیز است، تحقق می‌یابد. این مراسم با ترتیب و برنامه خاصی شروع و اوج آن زمانی است که نوحه خوان اعلام “واحد” میکند.
آیین گل مالی عاشورا در لرستان
از قدیم الایام در بین لرها رسم بوده که هر وقت عزیزی از دست می‌رود مردم در سوگش شانه‌هایشان را گل بمالند، رسمی که به روزهای سوگواری محرم و صفر هم گره خورده است. شون کز‌ها یا آنهایی که غمی دارند برای نشان دادن غم و اندوه‌شان در روزهای سوگواری محرم شانه‌هایشان را گل می‌مالند. به این ترتیب که یک روز قبل از محرم خاک پاک و بی‌غل و غش آماده میشود. آن را الک میکنند و جلوی تکایا روی زمین می‌ریزند، ، بعد با آجر دور خاک دایره‌ای درست میکنند و نیمه‌های‌های شب عاشورا داخلش آب و گلاب می‌ریزند. مردها تمام سر و بدنشان را گل مالی میکنند و زن‌ها آن را به لباس و چادرشان می‌مالند و تا ظهر عاشورا این رسم ادامه پیدا میکند. این رسم بین خرم آبادی ها، کرمانشاهی ها، ایلامی ها و حتی بین لرهای پایتخت پابرجاست
آیین سنتی چهل منبران در عصر تاسوعا | خرم‌آباد
رسم چهل منبر از شمال تا جنوب ایران در مناطقی مثل گلستان، اصفهان و لرستان بـه جا آورده میشود. این رسم هم از جمله آیین‌هـای عاشورایی است کـه جزو آثار ملی کشور ثبت شده است.خانه‌هایی کـه قبلا در انها مراسم روضه برگزار شده است، منبرهای خودشان را جلوی در میگذارند و مردمی کـه نذری دارند با چهل شمع منبر بـه منبر حرکت میکنند و پای هر کدام از این منبرها یک شمع روشن میکنند و برای برآورده شدن آرزویشان دعا میکنند.
در خرم‌آباد لرستان این مراسم بـه‌خصوص توسط زنان اجرا میشود،. عزاداران بعد از زیارت یکی از امامزاده‌هـای مورد احترام شهر بـه یاد حضرت زینب«س» کـه اعتقاد دارند از کربلا تا شام چهل منزل را پشت سر گذاشته است، چهل منبر را پشت سر میگذارند و در نهایت دوباره بـه همان امامزاده‌ای کـه حرکت را از آنجا آغاز کرده‌اند، برمی‌گردند و برای برآورده شدن حاجات‌شان دعا میکنند.
سوگواری محرم با آیین سقایی، همدان
یکی از کهن‌ترین رسوم سوگواری محرم در ایران که هنوز هم در تاسوعا و عاشورای حسینی پابرجاست، آیین سقایی همدانی‌هاست؛ آیینی که در مراسم پایانی نهمین اجلاس بین‌المللی تجلیل از پیرغلامان حسینی هم به ثبت ملی رسید تا به شناسنامه عزاداران همدانی تبدیل شود.
در این آیین مردان سیاهپوش و جام به دست در خیابان ها با لباس های گل اندود عزاداری میکنند. سقایان از معدود گروه‌های عزاداریند که هنوز لباس عزاداری به تن میکنند و تنها، ذکر سقایی می‌گویند. سقایان در روز عاشورا کاسه‌ها و کشکول‌هایی که نماد مشک است را پر از سیب‌های سرخی می کنند که نذر کسانی است که به مرادشان رسیده و نذرشان پذیرفته شده. از دیگر رسوم سقاها در شب قبل تاسوعا این است که به نیت عباس نان و ماست خیرات میدهند و صبح عاشورا به نیت علی اصغر شیر گرم پخش میکنند.
طبق کشی و علم کشی، قزوین
این مراسم سوگواری محرم خاص شهر قزوین است. طبقى از چوب به ارتفاع حدود یک و نیم متر و قطر یک متر که بیشتر قسمت‌هاى آن آینه‌کارى شده تهیه مى‌کنند. این طبق استوانه‌اى شکل را بر سر گذاشته حمل مى‌کنند. در شهر قزوین در شب تاسوعا همه دسته‌هاى عزادار از مسجد و تکایا به‌طرف امامزاده سلطان سیدمحمد به‌راه مى‌افتند و آنجا تجمع مى‌کنند. اهالی قزوین در شب عاشورا به سمت امامزاده حسین (شاهزاده حسین) مى‌روند.
آیین بیل زنی در خوسف خراسان جنوبی
رسم «بیل زنی» از آیین‌های ویژه سوگواری محرم در روز عاشورای شهرستان «خوسف» در ولایت خراسان جنوبی است. بیل‌زنی، نماد عشق بی پایان شیعیان برای حضور در صحرای کربلا و تدفین پیکرهای شهدا در زیر آفتاب سوزان است.در این آیین عده زیادی از مردم که بیشتر آنها از کشاورزان شهر «خوسف» هستند، در محل حسینیه شهر جمع میشوند و سر بیل‌های خود را با نظم و ریتم خاصی به صورت هماهنگ به هم می‌زنند که سر و صدای ایجاد شده، تداعی کننده واقعه عاشورا است. به‌هم خوردن بیل‌ها در روز عاشورا نماد رویارویی لشکریان کُفر و لشکریان امام حسین(ع) است که جنگ لشکریان یزید علیه لشکر کوچک امام حسین(ع) و مظلومیت ایشان را نشان می‌دهد.
کشاورزان و اهالی شهر «خوسف» استفاده از بیل در مراسم بیل‌زنی را نماد تبرک محصولات کشاورزی خود می‌دانند و با حضور با بیل‌های کشاورزی خود در این مراسم، روزی حلال خود را با واسطه امام حسین(ع) و یاران فداکار ایشان، از خداوند بلند مرتبه طلب میکنند. مراسم بیل زنی حدود ۳۰۰سال قدمت دارد و برای برپایی آن هیأت‌ها به دسته‌های ۱۵نفری تقسیم میشوند، افراد بیل در دست، دایره‌وار در کنار هم بیل‌هایشان را به طرف آسمان میبرند و هر فرد درحال حرکت به هوا پریده و تیغه بیل‌ها را به هم میزند. گروه دیگری از عزاداران نیز با حمل کجاوه‌ای بزرگ به‌عنوان نخل و نمادی از تشییع پیکر مطهر امام حسین(ع) و کجاوه یا گهواره‌ای کوچکتر به نشانه تشییع پیکر پاک طفل شیرخوار آن حضرت، روضه‌خوانی میکنند.
سوگواری محرم با آیین سنگ زنی
آئین «سنگ زنی» یکی از شیوه های سنتی سوگواری محرم در برخی نقاط استان سمنان است که با نام های دیگری مانند «کَرب زنی»(در بعضی از نقاط گیلان و مازندران) و «چَق چَقی زنی »(نائین و محمدیه استان یزد) و «چک‌چکو» در استهبان فارس معروف است. سنگ دو چوب کوچک دایره ای شکل و یا سنگ به اندازه کف دست با قطر تقریبی هفت سانت است.
اجرا کنندگان این مراسم درحین خواندن مرثیه در سوگ امام حسین (ع) همراه با ریتم خاص نوحه، با زدن دو تکه چوب دایره ای شکل به یکدیگر همراه با حرکت های همگون و ریتمیک به عزاداری می پردازند. گر چه وجه اشتراک این مراسم در تمامی نقاط استفاده از دو تکه چوبی است که به هم می زنند. اما در اجرا و زمان آن تفاوت های قابل توجهی به چشم می خورد. فلسفه انجام این مراسم بنا به روایات شفاهی موجود در مناطق برگزار کننده، نمادی از سوگواری قوم بنی اسد است که پس از واقعه عاشورا به کربلا می رسند و با دیدن پیکر امام حسین (ع) و یارانش، سنگ هایی را برمی دارند و به سر و سینه ی خود می زنند و به مرور زمان چوب جایگزین سنگ شده است. عده ای نیز فلسفه این کار را نمایش و اعتراض گروهی در روز عاشورا در مخالفت با شمر به قصد تاختن اسب بر پیکر امام حسین(ع) می دانند. قدمت مراسم سنتی سنگ زنی در روستای صالح آباد دامغان بیش از ۲۰۰ سال است و از اول محرم به مدت ۲۰ شب، بعد از نماز مغرب و عشاء در مسجد این روستا برگزار می شود. این آیین با عنوان سنگ زنی در استان سمنان ، در سال ۸۸۱۳در فهرست میراث معنوی ایران به ثبت رسیده است.
آیین سنتی مشعل‌گردانی قم
مشعل‌گردانی هم در مناطق مرکزی و جنوبی ایران از آیین‌هـای سوگواری محرم در دهه اول است کـه عرب‌ها بیشتر آن را اجرا میکنند، شهر‌هایی مثل قم، شهرری و اردکان یزد میزبان مراسم مشعل‌گردانی هستند. این مراسم کـه قبلا با مشعل‌هـای هیزمی برگزار می‌شد حالا چند سالی است کـه با مشعل‌هـای گازسوز جایگزین شده است.
مراسم مشعل‌گردانی قدمتی حدود ۵٠٠ ساله دارد، در دوره‌هایی از تاریخ از جمله در زمان رضاشاه اجرای آن با ممنوعیت‌هایی روبه‌رو بوده است.در مناطق مختلف ایران مشعل‌گردانی در روزهای متفاوتی از دهه اول محرم برگزار میشود و روایت در این مورد هم متعدد است، برخی در اوایل دهه اول مشعل‌گردانی میکنند تا آغاز سوگواری محرم را اعلام کنند، برخی در روز هشتم محرم این مراسم را اجرا میکنند کـه مناسبتش رسیدن امام حسین«ع» و همراهانش بـه دشت کربلا است، برخی هیأت‌ها هم در شب شام‌غریبان این مراسم را اجرا میکنند تا یاد شهدا را زنده نگه دارند.
آیین نمادین خیمه‌کوبی در نوش‌آباد / کاشان
آیین خیمه‌کوبی کـه در بیشتر مناطق ایران نمونه‌هـای آن را میشود مشاهده کرد، ترکیبی از شبیه‌خوانی و عزاداری است. در مراسم خیمه‌کوبی کـه در نوش‌آباد کاشان برگزار میشود، هر سال چند هزار نفر در نقش دو لشکر اشقیا و انبیا دور هم جمع میشوند، بـه همه ی ی و حتی بچه‌ها لباس‌هـای مناسب شبیه‌خوانی می‌پوشانند.
در حالی کـه لشکر انبیا توسط لشکر اشقیا بـه ناحیه‌ای کـه از قبل مشخص شده هدایت میشوند. خیمه‌هـای نذری کـه توسط بچه‌ها حمل میشوند را بـه مکانی کـه برای برپا کردن انها در نظر گرفته شده میبرند و بعد رجزخوانی و برپا کردن خیمه‌ها آغاز میشود.مراسم خیمه‌کوبی یا همان برپا کردن خیمه‌هـای دو طرف، معمولاً در روز هشتم محرم انجام میشود، می‌گویند این مراسم حدود یک قرن سابقه دارد و مقدمه‌ای برای مراسم دیگری است کـه بازسازی چیده‌شدن خیمه انبیا و بـه راه افتادن لشکر اسیران از کربلا بـه سمت شام در روز یازدهم محرم است.
آیین پولکه‌گردانی در روستای شیشوان | عجب‌شیر
پولکه‌گردانی از آن آیین‌هایی است کـه بیشتر در شمال‌غرب ایران انجام میشود. قدمت این آیین احتمالا بـه دوران صفویه برمی‌گردد و آن را بـه عنوان یکی از ٩ آیین عاشورایی آذربایجان‌شرقی بـه ثبت ملی رسانده است.پولکه، توپی از پارچه است کـه آن را بـه نفت و مواد سوختی آغشته میکنند
و در شب عاشورا آتش می‌زنند؛ مشعل یا پولکه اصلی را در میدان اصلی روستا روشن میکنند، بزرگترها مشعل‌هـای بزرگ و کوچکترها مشعل‌هایی بـه اندازه قد و قواره خودشان برمی‌دارند.
بعد از روشن کردن منبع اصلی، مشعل‌هایی کوچکتر از محله‌ها بـه سمت میدان اصلی برده میشوند. عزاداران، این مشعل‌ها را با زنجیرهای بلندی بـه دست می‌بندند و با مشعل اصلی روشن میکنند. برخی معتقد هستند کـه این آتش‌گردانی یادآور بـه آتش کشیده‌شدن خیمه‌هـای باقی‌مانده از کاروان امام حسین«ع» است.
مردم ایران زمین در سوگواری محرم آداب و رسوم مختلفی دارند و هر شهر بنا بـه رسوم تاریخی خود برای امام حسین «ع» عزاداری می کند. عزاداری برای امام حسین«ع» و زنده نگه داشتن یاد واقعه عاشورا برای شیعیان، همین طور برای مردم مناطق مختلف ایران با رسم‌ها و آیین‌هـای متفاوت‌شان جنبه هویتی دارد.
