مسجد جامع عباسی اصفهان
امروز قصد داریم از اصفهان بگوییم شهری پر از آثار تاریخی مربوط به چهارصد سال پیش شهری که آن روزها تازه پایتخت ایران شده بود و آوازه‌اش به چین و اروپا رسیده بود. بناهای باشکوه دینی، دیوانی و رفاهی یکی پس از دیگری در شهر ساخته میشد و کم‌کم اصفهان را به مقصد سفر نخستین سیاحان و گردشگران اروپایی تبدیل می‌کرد. در قلب شهر اصفهان، میدان نقش جهان ساخته شده بود و در مرحله سوم پیشرفت آن، شاه عباس اول برنامه ساخت یک مسجد را در ذهن داشت؛ مسجدی که جایگاه بلند دین نزد فرمانروایان صفوی را به نمایش بگذارد و نماینده تمام و کمال شکوه و هنر این عصر برای جهان باشد. البته روبروی ایوان زیبای عالی‌قاپو، گنبد پرنقش و نگار مسجد شیخ لطف‌الله در برابر چشم شاه می‌درخشید؛ اما این مسجد از آرمان‌های فرمانروای جاه‌طلب صفوی کوچک‌تر بود و بیشتر به عبادت درباریان اختصاص داشت. با کافه صور همراه باشید به مسجد امام اصفهان می‌رویم.
مهمترین دلایلی که باعث می شود گردشگران بسیاری از مسجد جامع اصفهان اصفهان دیدن کنند
این مسجد باشکوه‌ترین نماینده هنر معماری اسلامی اصفهان و نمایانگر تکامل هزارسال مسجدسازی در ایران است.
نوآوری‌های به کار رفته در آن حاصل تیزهوشی مهندسان و معماران نخبه ایران است.
تکنیک‌های نوآورانه در معماری و تزیین این مسجد الگوی مساجد بعدی شد.
جزو بناهای مشهوری است که گردشگران خارجی در سفر به ایران حتما بازدید می‌کنند.
جزوی از منظر مجموعه میراث جهانی نقش جهان است.
در کنار بناهای مشهوری مانند عالی قاپو، مسجد شیخ لطف الله، بازار قیصریه و … قرار گرفته است.
معرفی مسجد امام اصفهان | شاهکار معماری اسلامی در قرن یازدهم
وارد میدان نقش جهان می شویم. دورتادورمان را هنر و تاریخ فرا گرفته است. غرفه‌ها در همه سو با نظمی باورنکردنی ردیف شده‌اند و در هر ضلع این میراث جهانی بشر، بنایی عظیم جلوه‌گر است. ممکن است چند دقیقه گیج و مبهوت بمانید. اما به جنوب میدان نگاه کنید. به گنبد عظیم فیروزه‌ای و بلندترین منارهای میدان. سردر آبی باشکوهی رو به ما آغوش گشوده است. مسجد جامع اصفهان .
ساخت این مسجد با یک نذر آغاز شد. شاه طهماسب صفوی که به تازگی از یکی از جنگ‌هایش جان سالم به در برده بود نذر کرد به شکرانه نجاتش مسجدی بسازد؛ اما در میانه جنگ‌ها و کشمکش با ازبکان فرصت ادای نذرش را پیدا نکرد. تاریخ اما به گونه‌ای ورق خورد که نوه‌اش یعنی شاه عباس صفوی، نذر پدربزرگ را به شکوهمندترین صورت ممکن از مال خالص خود ادا و ثواب آن را به روح جدش تقدیم کند. مسجد امام اصفهان در رقابت با مسجد جامع شهر اصفهان ساخته شد.
مسجد جامع یا همان عتیق، مربوط به دوره حکومت سلجوقی بود. شاه عباس، نوه طهماسب صفوی، که به تازگی اصفهان را برای پایتختی انتخاب کرده بود می‌خواست محور تجارت را از مرکز شهر و پیرامون مسجد جامع، به میدان نقش جهان جابه‌جا کند. بنابراین دستور داد مسجدی با ظرفیت مناسب برای برگزاری مراسم دینی پایتخت ساخته شود. مسجدی ساده اما باشکوه که در سراسر آن رنگ‌های فیروزه‌ای و آبیِ کاشی‌کاری‌ها حال و هوایی آسمانی به بیننده می‌بخشد. گنبد مسجد امام اصفهان بلندتر از هر بنایی در میدان نقش جهان است و بر تمام شهر اشراف دارد که جایگاه مهم دین در حکومت صفوی را به نمایش می‌گذارد.
این بنا شاهکاری جاویدان از معماری، کاشی‌کاری در قرن یازدهم هجری است. مسجدِشاه در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهی ثبت ۱۰۷ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. این مسجد در ضلع جنوبی میدان نقش جهان اصفهان و در محدوده دولتخانه صفوی قرار گرفته است.
نام‌ها و لقب‌های مسجد امام اصفهان
مسجد نیایشگاه مسلمانان و به معنی مکان سجده است. همانطور که تا اینجا متوجه شدید مسجد امام با مسجد جامع یا همان عتیق اصفهان تفاوت دارد. مسجد امام اصفهان در گذر تاریخ به نام‌های متفاوتی خوانده شده است. مسجد شاه، مسجد سلطانی جدید و مسجد جامع عباسی مشهورترین نام‌های آن هستند. گاهی نیز به مسجد مهدیه یا المهدی معروف بوده است. پس از انقلاب همانند بسیاری دیگر از بناهای ایران به مسجد امام تغییر نام داد و هم اکنون با همین نام شناخته می‌شود.
ویژگی‌های بارز و نوآوری‌ها در بخش‌های مختلف مسجد امام اصفهان
مسجد شاه یا همان مسجد امام اصفهان جزو عالی‌ترین نمونه‌های ساخته شده مسجد در دوره صفوی است. درباره معماری این مسجد پژوهش‌های بسیاری صورت گرفته که شرح کامل آنها خارج از چارچوب و حوصله مخاطبان است. در اینجا ابتدا برای‌تان توصیفی کلی از ویژگی‌ها و وضعیت امروزی مسجد ارایه می‌کنیم کمی درباره نوآوری‌های خاص آن سخن می‍گوییم و سپس برای علاقه‌مندان در بخش معماری، با جزییات بیشتری درباره بخش‌های مختلف بنا توضیح خواهیم داد.
برای هر گردشگر پیش از بازدید از یک بنا این سوال مطرح است که در آنجا چه چیز خواهم دید و چه تفاوتی با بناهای مشابهش دارد. در پاسخ به این سوال توجه شما را به ویژگی‌های ظاهری و معنوی متمایز مسجد امام اصفهان نسبت به دیگر مساجد جلب می‌کنیم:
۱- ویژگی های ظاهری
مسجد امام اصفهان یک گنبد اصلی، ۴ مناره و ۲ شبستان در شرق و غرب دارد و از اطراف با ۴ ایوان و حیاط در بر گرفته شده است. محراب مرمری یکپارچه این مسجد زیباترین محراب در میان مساجد هم‌دوره است. در دوره صفویان، دو سوی مسجد دو مدرسه برای تحصیل طلاب علوم دینی تاسیس شد که یکی را سلیمانیه و منسوب به شاه سلیمان نامیدند و دیگری پس از تعمیرات دوران ناصرالدین شاه، مدرسه ناصریه نام گرفت. باهدف صرفه‌جویی در زمان و هزینه، تکنیک نوین هفت‌رنگ برای کاشی‌های این مسجد به کار گرفته شد. استفاده از آثار هنرمندان بنام خوش‌نویس، منبت‌کار و سنگ‌تراش به تزیینات این بنا ارزشی ویژه بخشیده است. باوجود تعدد استادکاران و هنرهای به کار رفته در ساخت مسجد، هویت واحد و یکپارچه‌اش برای هر بیننده‌ای شگفت انگیز است. انگار تمام این مسجد را یک نفر ساخته است و نمازگزارانش را نیز به سوی این وحدت روح سوق می‌دهد. بنابه گزارش‌ها، مسجد با ۱۸ میلیون قطعه آجر و ۴۷۵ هزار کاشی ساخته و آراسته شده است. در بخش پایینی دیوارها از قطعات بزرگ و یکپارچه سنگ مرمر تراش‌خورده، بهره گرفته‌اند. این سنگ ها از معدنی در حاشیه اصفهان تهیه شده که کشف آن اتفاقا همزمان با ساخت بنا بوده است.
۲- ویژگی‌های معنوی
سردر باشکوه واقع در جنوب میدان همچون آغوشی گشوده بیننده را به درون خود دعوت می‌کند. آبی آسمانی این سردر در تضاد با رنگ خاکی و سفید بناهای دیگر میدان، جایگاه والا و فرازمینی دین را نمایش می‌دهد. استفاده از رنگ‌های آبی و لاجوردی به گفته برخی کارشناسان بیانگر فلسفه انتظار و نگاه به آسمان در میان شیعیان است.
برخی از عناصر معماری مساجد از پرستشگاه‌های کهن ایرانی الهام گرفته‌اند. نیایش‌کنندگان در هر دین و آیینی به حریمی امن و آرام نیاز دارند که رفت و آمد و ورود و خروج افراد مزاحم‌شان نشود. در روزگار ساسانی دالان یا دهلیزی پیرامون مرکز اصلی پرستشگاه ساخته میشد که ضمن جلوگیری از سروصدا، زیارت‌کنندگان را به مرکز دینی هدایت می‌کرد. دالان مدور مسجد شاه از این دالان‌های کهن الگو گرفته است. این دالان هیچ زاویه‌ای ندارد و به‌گونه‌ای ساخته شده که شما با پیمودن آن تغییر جهت خود را احساس نمی‌کنید. راهرو پس از پیمودن مسافت کوتاهی در تاریکی نسبی، شما را به روشنی حیاط سوق می‌دهد که نمادی از پا گذاشتن به جهان معنویت است.
وجود فضاهای عظیم خالی میان ستون‌ها موجب به‌هم پیوستگی هرچه بیشتر نمازگزاران و همبستگی جمعی است که از ویژگی‌های عبادت در میان مسلمانان است.
نکته قابل اشاره این است که مسجد امام اصفهان یک مسجد جامع بوده که در بالاترین طبقه مساجد دسته بندی می‌شود و در آن عبادت‌های جمعی مانند نماز عید فطر، مراسم اعتکاف و احیای شب‌های قدر صورت می‌گیرد. مساجد جامع در طول تاریخ کارکردهای حکومتی، اجتماعی، آموزشی و عمومی بسیاری داشته‌اند و تحت نظارت بلندمرتبه‌ترین افراد حکومت اداره می‌شدند.
نوآوری ها و نکات جالب توجه در مسجد امام اصفهان
ساخت هر بنای باشکوه چالش‌هایی پیش روی طراحان و معماران می‌گذارد؛ چالش‌هایی درباره شکل و طرح و اندازه و زوایای مناسب. اینکه معماران چگونه با خلاقیت بر این چالش‌ها غلبه کرده‌اند همواره از جالب‌ترین نکات بازدید از این یادگارهای تاریخ است. پیش از پرداختن به معماری و تاریخچه این بنای معنوی شما را با چند نمونه از خلاقیت‌های به کار رفته در مسجد امام آشنا می‌کنیم:
۱- حل مساله اختلاف زاویه با قبله
میدان نقش جهان همراستا با چهار جهت اصلی ساخته شده است؛ اما بنابر سنت، بنای مساجد اسلامی باید تماما رو به کعبه و در جهت جنوب‌غربی باشند. تقارنِ سازه‌های اطرافِ میدانِ نقش جهان، به طراحان مسجد اجازه نمی‌داد تا با ایجاد گوشه و انحراف و برهم زدن نمای میدان، سردر مسجد را در راستای قبله بسازند. علاوه بر آن شاخص بودن و سیطره این مسجد نسبت به تمامی محوطه پیرامون در اولویت قرار داشت. طراحان برای حل این مشکل راهکاری شگفت‌انگیز اجرا کردند به‌گونه‌ای که از سردر اصلی میدان نقش جهان یعنی قیصریه، منارهای ورودی مسجد روبروی چشم بیننده قرار دارد و دو منار بلندتر در پشت آن مانند انعکاسی از منارهای ورودی به چشم می‌آید؛ اما این منارها و درگاه گنبد مسجد را نمی‌پوشاند و گنبد بزرگ ۵۳ متری از تمامی نقاط میدان نقش جهان آشکار است. محاسبه جهت قبله را شیخ بهایی، ریاضی‌دان بنام دوره شاه عباس انجام داده است.
۲- انعکاس صدا در مرکز گنبد
بسیاری از گردشگران خارجی و ایرانی زیر نقطه مرکزی گنبد اصلی مسجد می‌ایستند و انعکاس صدای‌شان در شعاع کم و بیش چهل متری را آزمایش می‌کنند. این جزو جذاب‌ترین تجربیات بازدید از مسجد امام اصفهان است. این ویژگی انعکاس صدا را به ساختار گنبد نسبت می‌دهند که در نبود بلندگو به اذان‌گویان و مُکبّران این امکان را می‌داد صدای‌شان را به گوش همه نمازگزاران در گوشه‌گوشه صحن مسجد برسانند.
راهنمایان گاهی برای نمایش این ویژگی با ایستادن روی سنگ مشخص شده اسکناسی نو را تکان می‌دهند و شنیده شدن صدای آن در تمام صحن، موجب شگفتی گردشگران می‌شود. برخی با پاکوبیدن بر زمین و کف زدن انعکاس صدا را آزمایش می‌کنند. این میان گاهی هم فرد خوش صدایی پیدا می‌شود که با خواندن آواز یا اذان گویی طنینی خوش را در گنبدخانه به گوش حاضران برساند.
۳- سنگ شاخص ساعت
در حیاط غربی مسجد، سنگ مستطیل شکلی قرار دارد که کنار آن یک سنگ دیگر به شکل مثلث قرار گرفته است. این سازه ساده اما جالبِ مهندسی، سنگ شاخص نام دارد. سنگ شاخص در تمام ۳۶۵ روز سال هنگام ظهر، بی‌سایه است. در واقع سایه نداشتنِ سنگ، مبنای ظهر شرعی برای نمازگزاران بوده است؛ یعنی هر زمان سنگ دیگر سایه ندارد هنگام اذان ظهر فرا رسیده است. ماجرا پیچیده به نظر می‌رسد؛ همانطور که می‌دانید زاویه تابش خورشید به زمین در روزها و فصل‌های مختلف متفاوت است پس چگونه سنگ شاخص هیچگاه هنگام ظهر سایه ندارد؟
راز سایه نداشتن سنگ شاخص در اندازه سنگ مثلث است. برمبنای بررسی‌های انجام شده، طراح هوشمند سازه سنگ شاخص، یعنی شیخ بهایی، با محاسبه دقیق زاویه خورشید نسبت به سنگ آفتاب‌نما و جایابی مناسب، سنگ مثلثی شکلی را درست به اندازه سایه سنگ مستطیل در کنار آن قرار داده و مانع از دیده شدن سایه هنگام ظهر شده است.
با توجه به عدم اطلاع افراد از کارکردش، این سنگ چندان شناخته شده نیست و عکس مناسبی از آن در دست نداریم. اگر از آن بازدید کرده و عکسی گرفته‌اید آن را اینجا با ما به اشتراک بگذارید تا با نام خودتان منتشر شود.
۴- سرویس‌های بهداشتی در داخل مسجد
در مساجد جهان اسلام برای حفظ پاکی کف حیاط مسجد، همیشه سرویس بهداشتی را در بیرون از محوطه می‌ساختند. این مورد در مسجدهای جامع که با انبوه نمازگزاران مواجه بودند بیشتر مراعات می‌شده است. در مسجد امام اصفهان هم برای نخستین بار سرویس بهداشتی در گوشه‌ای از بنای مسجد پیش‌بینی شد که افراد از سرویس بهداشتی، پس از یک هشتی و گذر از یک دالان طولانی، به مسجد قدم می‌گذاشتند. نکته اینجاست که معماران توجه کردند که هوای اصفهان گرم و خشک است. با توجه به این مزیت، فاصله میان سرویس بهداشتی و حیاط اصلی را به اندازه‌ای در نظر گرفتند که تا رسیدن افراد به حیاط کف کفش‌های‌شان خشک شده باشد و حیاط مسجد آلوده یا نجس نشود اما درعوض سرویس بهداشتی در داخل مجموعه و نزدیک به مسجد باشد.
۵- کشف شبکه دالان زیرزمینی آب اصفهان در کف مسجد
در دی‌ماه سال ۹۵ که کارگران در جستجوی کشف منشا رطوبت مسجد امام مشغول کندن کف زیرزمین بودند به دالانی حدودا ۴۰ متری برخوردند که بنابر حدس های مختلف تا حوالی میدان امام پیش می‌رود. باتوجه به بررسی‌های کارشناسی، دالان متعلق به دوره صفوی‌ست و در دوره‌های بعدی نیز در آن دستکاری و تغییرات صورت گرفته است. کارشناسان احتمال می‌دهند این دالان بخشی از شبکه زیرزمینی آبی اصفهان است. در سال‌های اخیر و با ساخت و سازهای مدرن در این شهر احتمالا بخش‌های بسیاری از این شبکه از میان رفته است و شاید دالان کف مسجد امام اصفهان طولانی‌ترین بخش باقی مانده از شبکه آب اصفهان باشد. نابسامانی در فاضلاب مسجد موجب شده بخشی از دالان به فاضلاب آلوده شود. کارشناسان از آن تاریخ مشغول بررسی این دالان هستند و به جز گزارش کشف، توضیح بیشتری درباره آن داده نشده است.
تاریخچه و مراحل ساخت مسجد امام اصفهان
همچون بسیاری از سازه‌های تاریخی درباره شروع به ساخت و تکمیل مسجد امام اصفهان تاریخ‌های متفاوتی ذکر شده است. در کتب تاریخی، شالوده مسجد را به زمانی پیش از شاه عباس نیز نسبت داده‌اند؛ اما آنچه از کتیبه سردر اصلی و بیشتر منابع تاریخی آشکار است در سال ۹۹۰ خورشیدی بنای مسجد به فرمان شاه عباس صفوی آغاز شد در این زمان شاه ۴۱ سال داشت و ۲۴ سال از سلطنتش می‌گذشت.
به گفته کتاب تاریخ عالم آرای عباسی، شاه به بنای مسجدی عالی فرمان داد که مانند آن را نتوان در هیچ یک از شهرهای ایران و سرزمین‌های جهان پیدا کرد. با همه شتاب و چشم‌انتظاری شاه عباس، کاشی‌کاری گنبد مسجد یک سال پس از مرگش یعنی در سال ۱۰۰۸ خورشیدی به پایان رسید. درواقع ۱۸ سال برای بنای مسجد و تزیینات اصلی آن زمان صرف شد.
آراستن بنا و افزودن بخش‌های مختلف به آن در زمان جانشینان شاه‌عباس ادامه یافت. آخرین تاریخی که برای تکمیل بنا بر سردر مدرسه سلیمانیه حک شده ۱۰۴۶ خورشیدی است.
خوشبختانه در تمامی فراز و فرودهای تاریخ ایران و سرنوشت شهر اصفهان، به این مسجد آسیبی وارد نشد و در ۴۰۰ سال عمر خود، استوار باقی ماند.
برای شروع به کار مسجد ۲ هزار تومان بابت مصالح و دستمزد استادکاران بودجه پرداخت شد و زمین‌های مسکونی اطراف میدان را از ساکنانش خریدند؛ اما این میان یک پیرزن از فروختن خانه‌اش خودداری می‌کرد و این آغاز کار بنا را به تاخیر انداخت. شاه عباس، بدیع‌الزمان تونی را مامور جلب رضایت پیرزن کرد و او موفق شد پیرزن را راضی به فروش خانه‌اش کند. برخی گمان می‌کنند بدیع‌الزمان طراح پلان مسجد بوده‌است؛ اما با از دست دادن جایگاهش در دربار نام او در کتیبه‌ها درج نشده است.
وقایع تاریخی مسجد امام اصفهان
روی سردر ورودی مسجد اثر سه گلوله به چشم می‌خورد که آن را به زمان جنگ با اشرف افغان یا حمله روس‌ها نسبت می‌دهند. مسجد در سال‌های استبداد صغیر یعنی اواخر قاجار، پایگاهی برای مبارزه بوده است. بنابه گفته عبدالمهدی رجایی، نویسنده تاریخ مشروطیت اصفهان، ماجرا از آنجا آغاز شد که صارم‌الدوله، پسر ظل‌السلطان و نوه ناصرالدین شاه، مادر خود را که به منزل نورالله نجفی اصفهانی پناه برده بود با گلوله کشت. این رویداد مردم اصفهان را به خشم آورد و آنان در سال ۱۲۸۶ خورشیدی یعنی ۱۱۰ سال پیش در مسجد تحصن کردند. پس از آن نورالله نجفی و آقانجفی، روحانی شیعه، که از مجاهدان مشروطه بودند کنترل مسجد را به دست گرفتند و با ورود مجاهدان بختیاری به رهبری ضرغام‌السلطنه حاکمیت استبدادی ظل‌السلطان قاجار بر اصفهان پایان یافت. شاید بد نباشد بدانید مسعود میرزا ظل‌السلطان، پسر بزرگ ناصرالدین شاه، همان کسی است که در حاکمیت ۳۴ ساله خود بر اصفهان برای اثبات قدرتش بیش از ۵۰ اثر تاریخی، بنا و باغ صفوی را ویران کرد.
توصیف مسجدشاه در سفرنامه‌های تاریخی
مسجد شاه از شاخص‌ترین بناهای معماری عصر خود در جهان به‌شمار می‌رود. بنابراین هریک از سیاحان یا گردشگران اروپایی که گذارشان به اصفهان افتاده در سفرنامه خود به این مسجد اشاره کرده‌اند.
شاردن که در دو سفر خود به شرق، بیش از پنج سال در اصفهان زندگی کرده است در سفرنامه مشهور خود با دقت، بسیاری از ویژگی‌های حکومتی و آثار هنری صفویان را توصیف کرده است. او درباره مسجد شاه می‌نویسد:
«نمای طرفین طاق نما و هریک به بازاری متصل می شود که زنجیری مقابل آنها کشیده‌اند تا مانع ورود حیوانات گردد – نماهای بالاتر دکان‌هایی است که در آن پزشکان که داروساز و داروفروش نیز هستند، به طبابت و داروفروشی اشتغال دارند. چه، در ایران کنونی چنان‌که در یونان قدیم مرسوم بود طبیب دوافروش باشد…. سردر مسجد به شکل هلال است و از سطح زمین تا بلندی ده پا از سنگ یشم صیقلی ساخته شده است (مولف کلمه یشم بکار برده اما سردر از سنگ مرمر است) تزیینات آن بسیار شگفت‌انگیز و نظائر آن به هیچ وجه در معماری اروپا دیده نمی شود. این تزیینات عبارتند از مقرنس‌هایی به هزاران شکل مختلف و بسیار زیبا که در آنها طلا و لاجورد به مقدار زیادی بکار رفته و گلویی‌های مسطحی که با کاشی مستور است و روی آنها آیات قرآن با خطوطی متناسب با بلندی عمارت نگاشته شده است .
بالای سردر بزرگ مسجد ایوانی شبیه ایوان‌های سابق الذکر می‌باشد و اطراف در ورودی از سنگ یشم است این در دارای دو لنگه و از قطعات نقره قلمزده و زرکوب بسیار زیبا پوشیده است .
دو مناره بلند در دو طرف سردر مسجد ساخته شده است. از در که داخل شویم فضایی است که سنگابی دارد و آب نوشیدنی در آن ریخته و رهگذران تشنه را سیراب می‌کند؛ زیرا در ممالکی که جز آب چیز دیگری نمی‌آشامند یکی از خیرات سیراب کردن تشنگان است » (۱)
تاورنیه جهانگردی که در دوره صفویان ۹بار به ایران سفر کرده و جزییات بسیار گران‌بهایی در توصیف زندگی روزمره اجتماعی در این دوران ثبت کرده است، درباره فروشگاه‌های پیرامون مسجد می‌گوید:
« از زاویه این بدنه که متصل به ضلع شرقی می‌شود تا مسجدی که در وسط آن واقع است عموما دکاکین سراجی (زین‌سازی) است و از آن مسجد تا زاویه دیگر که بضلع غربی اتصال پیدا می‌کند مخصوص کتاب‌فروش‌ها و صحاف‌ها و صندوق‌سازهاست. در وسط ضلع جنوبی درگاه بزرگی دیده می شود که در طرفینش دو برج ساخته شده که از آن داخل مسجدی می شوند که درش از صفحه نقره مستور است و محققا این بهترین در و قشنگ‌ترین مدخل تمام مساجد ایران است» (۲)
مادام دیولافوا فرانسوی دیگری است که همراه همسر باستان‌شناس خود برای اکتشاف در دوران قاجار در فاصله بین سال‌های ۱۲۶۰ تا ۱۲۶۶ خورشیدی سه بار به ایران سفر کرده است. گرچه این بار بهتر است نام این مسافران را به جای باستان‌شناس دزدان آثار تاریخی گذاشت که در سفرهای خود هرچه می‌توانستند سوار بر کشتی کنند بردند و آسیب زیادی به آثار باقی مانده وارد ساختند.
دیولافوا در سفرنامه خود به مرمت کاشی‌های سردر اصلی بنای مسجد شاه اشاره کرده است که برای انجام آن داربستی چوبی برپا داشته‌اند.(۳)
پاورقی
۱- سفرنامه شاردن، ترجمه حسین غریضی، نشر نگاه، ۱۳۶۲، ص ۶۵
۲- سفرنامه تاورنیه، ترجمه نوری و شیرانی، نشر سنایی، ۱۳۶۳، ص۳۸۶
۳- سفرنامه دیولافوا، ترجمه فره‌وشی، نشر نگاه، ۱۳۶۱،ج ۲، ص ۲۹۲
درباره مرمت‌های صورت گرفته در مسجد امام اصفهان
در اردیبهشت ۱۲۲۳ خورشیدی در اصفهان زلزله ای رخ داد. ضعف زیرسازی و نشست بنا که ناشی از شتاب در کار ساختمان مسجد بود هنگام این زلزله آشکار شد و مناره‌های ایوان جنوبی از بدنه جدا شدند. در خود ایوان نیز شکاف های عمیقی پدید آمد. محمدشاه قاجار یکسال بعد بدون تعمیر اساسی تنها کاشی‌های فروریخته را تعویض و کتیبه ای به نام خودش جایگزین کتیبه قدیمی کرد. حدود ۹۰ سال بعد در بهار ۱۳۱۰ این کاشی‌ها فروریخت و شکاف‌های پشت آن آشکار ساخت که بنا در خطر فروپاشی است.
معمار ابنیه تاریخی اصفهان، استاد حسین معارفی در سال ۱۳۱۶ با کلاف‌های آهنین منارها را به یکدیگر متصل و ایوان را مرمت کرد. پس از این اقدام نیز به طور متناوب مرمت‌های بسیاری در ایوان‌های شرقی، غربی، سردر، هشتی و مدرسه‌ها انجام شده است.
مشکل امروزی که بسیاری از کارشناسان آثار باستانی را نگران کرده است عدم نظارت بر فرایند مرمت‌های متعدد است که با صرف بودجه‌های کلان صورت می‌گیرد؛ اما به سبب عدم حضور کارشناسان آشنا به اصول ساخت و نصب کاشی در عملیات مرمت، به فاصله کوتاهی پوشش مرمت‌شده باد کرده و درحال ریزش است. در سال ۹۶ و با وجود بودجه یک میلیاردودویست میلیون تومانی صرف شده برای مرمت صددرصدی گنبد مسجد امام اصفهان و برچیدن داربست‌ها، تعدادی از کاشی‌ها بر سر گردشگران فرو ریخت. سه ترک از ۱۶ ترک این گنبد باد کرده و نیاز به مرمت دوباره دارد. درصورت فروریختن این کاشی‌ها به بخش‌های پایینی که کاشی‌کاری قدیم صفوی دارند نیز آسیب وارد می‌شود. بسیاری از کارشناسان و دلسوزان نسبت به وضعیت کنونی مسجد ابراز نگرانی کرده‌اند.
فرسودگی بنا، نفوذ رطوبت به پشت کاشی و سست شدن ملات نامناسب، وجود ارتعاش بلندگوها و سیستم‌های صوتی نصب شده بر دیوارهای مسجد همچنین پرواز‌های متعدد بالگرد بر فراز میدان نقش‌جهان و مسجد امام اصفهان به‌عنوان عوامل فروریختن کاشی‌ها شناخته شده‌اند. از سازمان میراث فرهنگی انتظار می‌رود با تمهیدات لازم برای ممانعت از ارتعاشات فیزیکی و مرمت با استفاده از تجربه و نظارت اساتید فن کاشی، ازین میراث شگفت‌انگیز هنری ایران برای نسل‌های آینده به صورت بهتری نگهداری کند.
ویژگی‌های معماری مسجد امام اصفهان
همان طور که می‌دانید صفویان و عثمانی‌ها دو امپراتوری نیرومند همسایه بودند که حدود پانصد سال پیش بر قلمرو وسیعی از جهان متمدن عصر خود حکفرمایی می‌کردند. از آنجا که شاه عباس صفوی، معماری را یکی از جنبه‌های رقابت با امپراتوری عثمانی به شمار می‌آورد دستور ساخت باشکوه‌ترین بناها را در حاشیه میدان کنونی نقش جهان داد که مسجد سلطانی یا امام امروزی یکی از آنهاست. مسجد امام اصفهان در مقایسه با دیگر مساجد اصفهان و همچنین مساجد مشابه مانند وکیل در شیراز ابعاد بسیار بزرگ و شاهانه‌‌ای دارد و در دوره‌های گوناگون تاریخ از مهمترین مساجد ایران به شمار رفته است.
این مسجد گنبدخانه دارد که یکی از مهمترین شاخصه های معماری مساجد ایرانی در دوره صفوی است. تا پیش از این دوره، مساجد دارای شبستان ستون‌دار بودند که به‌عنوان سبک بومسلمی یا خراسانی شناخته می‌شود. ابعاد صحن گنبدخانه مسجد امام ۲۲.۵*۲۲.۵ متر است. گنبد مسجد از داخل و خارج دارای پوشش کاشی منحصر بفرد است. داشتن چهار ایوان در اطراف شاخصه دیگر معماری مساجد ایرانی است. با توجه به موارد یادشده مسجد امام اصفهان جزو بناهای ممتاز معماری ایرانی اسلامی به شمار می‌رود.
بخش های مختلف مسجد امام اصفهان
در تصویر زیر یک عکس هوایی از مسجد امام را می‌بینید. برای آنکه تصویر اولیه‌ای از مسجد در ذهن داشته باشید بخش‌های مختلف این مجموعه را با شماره‌های زردرنگ مشخص کرده‌ایم که همینجا آنها را فهرست می‌کنیم و سپس به معرفی کامل‌تر ویژگی‌های معماری هریک می‌پردازیم:
۱- گنبد که گنبدخانه و صحن اصلی مسجد در زیر آن قرار گرفته است.
۲- منار اصلی مسجد که در راستای قبله ساخته شده است.
۳- منار سردر مسجد که در راستای میدان نقش جهان قرار دارد.
۴- ایوان‌های چهارگانه اطراف حیاط که با فلش زردرنگ مشخص شده‌اند.
۵- شبستان غربی
۶- شبستان شرقی
۷- مدرسه سلیمانیه
۸- مدرسه ناصریه
۱- گنبد مسجد شاه | استادانه‌ترین اثر معماری قرن ۱۱ هجری
چشم‌گیرترین سازه مسجد، گنبد آن است؛ گنبدی فیروزه رنگ که از هر نقطه میدان نقش جهان خودنمایی می‌کند. این گنبدِ بسیار بزرگ که پوسته بیرونی آن ۵۲ متر بلندی دارد، پیازی شکل و از بیرون و داخل کاشی‌کاری شده است. گنبد، دوپوش است به این معنی که با درنظر گرفتن یک فضای خالی حدودا ۱۶ متری از داخل، گنبد دیگری ساخته شده که بلندی آن ۳۸ متر است یعنی تقریبا به‌اندازه یک آپارتمان ۱۳ طبقه. محوطه باز زیر گنبد را یک صحن یا گنبدخانه بسیار بزرگ با چهل ستون و طاق احاطه کرده است که برگزاری مراسم دینی با حضور کلیه ساکنان پایتخت پر رونق صفویان را امکان‌پذیر می‌کرد. دوپوش بودن گنبد با توجه به ساختار و بزرگی آن موجب استحکام بیشتر، عایق‌بندی بهتر دما و انعکاس صدا شده است. گنبد مسجد امام اصفهان پرکارترین و استادانه‌ترین اثر معماری قرن ۱۱ هجری شمرده می‌شود که از تمام بناهای آن روزگار شهر اصفهان بلندتر بوده است.
روی گردن گنبد هشت کتیبه به رنگ لاجوردی از آیات قرآن به چشم می خورد و در بخش‌های پایینی آن صلوات بر معصومان، روی شمسه‌ها و موج‌ها تکرار شده‌اند.
۲- مناره
در بناهای تاریخی ایران مناره‌ها چسبیده به طاق‌ها، گنبدها و ایوان‌ها ساخته میشد تا بخشی از بار سقف را تحمل کند و مانع از شکم دادن گنبدها شود. با پیشرفت معماری و ورود اسلام به ایران معناشناسی این سازه سمت و سویی آسمانی پیدا کرد. در دوره اسلامی مناره‌ها به‌عنوان نمادی از نیایش به سوی آسمان، تبدیل به بخشی اساسی از مساجد شدند و کارکردهایی مانند اذان‌گویی و اعلان عمومی پیدا کردند. مساجد شیعیان اغلب دو مناره دارد که آنها را به‌عنوان نمادی از قرآن و عترت می‌شناسند یعنی دو ریسمان الهی برای دستیابی به توحید.
از سردر قیصریه یعنی ورودی اصلی نقش جهان که پا به میدان بگذارید، درست پیش روی‌تان در ضلع مقابل میدان، چهار مناره مسجد امام همراستا و کمابیش هم‌اندازه با هم به چشم می‌آید؛ اما نزدیک که می‌شوید می‌بینید منارهای جلویی کوتاه‌ترند و جهتی متفاوت با منارهای اصلی مسجد دارند. درواقع منارهای جلویی درگاه ورودی مسجد است که همچون آغوشی گشوده مردم را به آرامش معنوی درون خود فرا می‌خواند. منارهای درگاه ورودی ۴۲ متر و منارهای اصلی مسجد ۴۸ متر بلندی دارند و با نقش‌های ختایی و شطرنجی پوشانده شده‌اند. هر چهار مناره گلدسته یا مَأذنه دارند؛ اما جالب است بدانید که بنابر گزارش شاردن، -سیاح اروپایی- از آنها برای اذان‌گویی استفاده نمی‌شده است و تنها جنبه شکوه نمادین داشته‌اند. چون بلندی منارها به حدی بود که از بالای آنها درون کاخ و حرمسرا دیده میشد بنابراین منار چوبی کوتاهی برای اذان‌گویی ساخته شد.
۳- ایوان
چهار ایوان و حیاط در چهار سوی مسجد قرار گرفته است. بزرگ‌ترین ایوان ۳۳ متر بلندی دارد که منارهای اصلی مسجد در طرفین آن برپا شده‌اند. کاشی‌کاری بالای این سردر ازین جهت جالب توجه است که برخلاف سنت جاری از تصویر موجودات جاندار در بنای مسجد استفاده شده است. دو طاووس در طرفین یک گلدان با استفاده از هنر معرق ترسیم شده‌اند که ایوان را به زیبایی آراسته‌اند و اطراف آنها را نقوشی از گل و گیاه و پرنده پر کرده است. برای این سردر در زمان شاه صفی، دری چوبی با روکش طلا و نقره ساخته شد که اشعار فارسی حک شده به خط نستعلیق روی آن ماده‌تاریخ (۱) ساختش را ۱۰۳۸ بیان می‌کند.
پاورقی
۱- محاسبه تاریخ یک رویداد یا ساخت بنا از طریق حروف ابجد موجود دریک مصراع یا عبارت نثر است. در زبان عربی حروف ابجد هرکدام یک معادل عددی دارند. جمع حروف هرکلمه و سپس جمع کلمه ها، عدد مورد نظر را مشخص می‌کند. یکی از کارکردهای این فن شاعرانه و روش پیچیده از رمزنگاری تاریخ، جلوگیری از تغییر و دستکاری اعداد مربوط به بناها و رویدادهای تاریخی توسط حکومت‌های بعدی بوده است.
۴- شبستان
دو شبستان در شرق و غرب مسجد، مکانی برای برگزاری نمازها در زمستان و فضای بسته هستند. شبستان شرقی بزرگ‌تر اما ساده و بدون تزیینات است و شبستان غربی با کاشی خشتی هفت‌رنگ آراسته شده و محراب مرمری آن از زیباترین محراب‌های مساجد اصفهان به شمار می رود. بالای محراب دولابچه‌ای در دیوار ایجاد شده است که سه متر طول و دو متر عرض دارد. دولابچه را از چوب عود ساخته و بانوارهای طلایی و حلقه‌های زرین آراسته‌اند. شبستان‌ها هرکدام یک سنگاب در مرکز خود دارند که در ادامه درباره آن بیشتر خواهیم گفت.
بخشی از حیاط شبستان‌ها دوطبقه است که غرفه های آن محل زندگی طلاب علوم دینی بود.
دو مدرسه نیز در جنوب‌شرق و جنوب‌غرب مسجد قرار گرفته اند. ساخت یکی را به شاه سلیمان صفوی نسبت می‌دهند و سلیمانیه می‌نامند. مدرسه جنوب‌شرقی را ناصرالدین‌شاه قاجار مرمت کرده و از آن پس ناصریه نام گرفته است و این مدرسه نیز حجره‌هایی برای سکونت طلاب داشته است.
تزیینات مسجد امام اصفهان
ممتازترین و استادانه‌ترین سطح از هنر درخشان عصر صفوی را می‌توان در تزیینات مسجد شاه اصفهان تماشا کرد.
۱- کاشی‌کاری
سده پنجم هجری و همزمان با حاکمیت سلجوقیان استفاده از کاشی به جای نقاشی روی دیوار رواج یافت. اگرچه تاریخچه هنر کاشی و لعاب در ایران به بناهای دوران باستان باز می‌گردد و در بناهای هخامنشی نیز نمونه‌هایی از آن یافت شده است. کاشی را می‌توان مهمترین آرایه مساجد ایرانی دانست.
ابعاد مسجد امام اصفهان بزرگ‌تر از آن بود که بتوان شیوه ظریفِ کاشی‌های معرق مسجد شیخ لطف‌الله را برای تمامش به کار گرفت. بنابراین شیوه جدیدی به کار گرفته شد که امکان کاشی‌کاری را در بناهای معمولی و خانه‌های مردم نیز فراهم کرد. در این شیوه کاشی‌ها را با ابعاد کوچک می‌سازند که با کنارهم قرار گرفتن آنها در رنگ‌های مختلف طرح مورد نظر آشکار می‌شود.
این تکنیک تازه اجازه می‌داد رنگ‌های مختلف و متعدد بدون نشت و با خطوط رنگی جداکننده، کنار هم، روی یک کاشی قرار گیرند. به این نوع از کاشی هفت‌رنگ می‌گویند. در کاشی‌های هفت رنگ مسجد امام، رنگ آبی بر تمامی رنگ‌ها غلبه دارد و نقش‌های داخل آنها همگی انتزاعی هستند تا ماهیت آسمانی و معنوی آن را به نمایش بگذارند.
از میان این نقش‌ها می‌توان به استفاده از چلیپا که یکی از نقوش ایرانی کهن است برای نخستین بار در بنای مسجد اشاره کرد. همچنین استفاده از نقش درخت، پرندگان و موجودات زنده که پیش‌تر معمول نبود با الهام از سبک تیموری در بخش‌‌هایی از شبستان مسجد دیده می‌شود.
بیشتر سطوح این مسجد از درون و بیرون به زیبایی کاشی‌کاری شده‌اند و با وجود استفاده از تکنیک هفت‌رنگ برای تسریع کار، آراستن مسجد در دوران بلند حکومت شاه‌عباس به پایان نرسید و در دوره جانشینانش تکمیل شد.
۲- کتیبه‌ها
علیرضا عباسی، خوش‌نویس مشهور، کتیبه سردر اصلی مسجد را نوشته است. در این کتیبه می‌توان دستور ساخت مسجد از جانب شاه عباس و از اموال شخصی وی، همچنین نام استاد علی‌اکبر اصفهانی به‌عنوان معمار و محب‌علی بیگ‌الله مباشر بنا را به خط ثلث خواند. دیگر هنرمندان خوش‌نویسی که کتیبه‌های این بنا را نوشته‌اند عبدالباقی تبریزی، محمدصالح اصفهانی، محمدرضا امامی و محمد غنی هستند.
مسجد دارای کتیبه‌های متعدد حاوی سوره‌های قرآن، درود بر پیامبر و خاندانش، اشعار فارسی، فرمان‌های شاه عباس و ماده‌تاریخ‌های مراحل ساخت و اتمام بناست. به نظر می‌رسد کتیبه مربوط به وقف‌نامه و موقوفات مسجد که در ضلع جنوب غربی و با عبارت بسم الله الرحمن الرحیم حک شده بر سنگ مرمر آغاز می‌شده، پس از صفویان دزدیده شده یا از میان رفته است.
۳- سنگاب
سنگاب ظرفی بزرگ از سنگ یکپارچه و تراش‌خورده است. سنگاب‌ها برای جمع کردن آب باران در حیاط مساجد، امامزاده‌ها و اماکن عمومی قرار می‌گرفت تا افراد بتوانند برای وضو گرفتن یا آشامیدن آب از آنها استفاده کنند. داخل و بدنه سنگاب‌ها با نقوش، اشعار و آیات قرآن آراسته میشد. مردم عامی این آب را دارای ویژگی‌های معنوی و شفابخش می‌دانند. نمونه این ظروف در میان چینی‌ها، هندی‌ها، ژاپنی‌ها و سایر پیروان ادیان هم دیده می‌شود.
در مسجد امام اصفهان ۷ سنگاب از دوران صفوی وجود دارد که از سنگ یشم، مرمر و آهک ساخته شده‌اند و روی برخی از آنها کتیبه‌هایی حک شده است از جمله سنگاب چهل‌ستون غربی از سنگ یشم که روی آن اشعاری در وصف حضرت علی و ماده‌تاریخ مربوط به دوران شاه سلیمان کنده شده است. این ۷ سنگاب در جلوی در ورودی، چهل‌ستون غربی و شرقی، گنبد غربی و شرقی، دالان مشرف به حیاط و انتهای مدخل ورودی اصلی مسجد قرار گرفته‌اند.
تعدادی از این سنگاب‌ها اکنون دارای حفاظ شیشه‌ای هستند و برخی دیگر در دسترس عموم است که متاسفانه بر اثر کنده‌کاری افراد ناآگاه آسیب دیده اند.
این دیوار کج است!
در روزهای پایانی ساخت مسجد آوازه آن در شهرها پیچیده بود. در دل همه شوق بسیاری برای دیدن این بنای باشکوه وجود داشت. یکی از بازدیدکنندگان پیرزنی بود که وقتی در برابر سردر بزرگ مسجد ایستاد به صدای بلند گفت این دیوار که کج است! کارگران و سازندگان که می‌دانستند معماران با چه محاسبه هایی پیچیده و چه دقت و وسواسی همه چیز را بررسی کرده‌اند به پیرزن خندیدند و سخن او را نشنیده گرفتند؛ اما پیرزن همچنان اصرار داشت که دیوار کج است و بایست صدایش به گوش معمار برسد و اصلاح شود. استادکار سازنده دیوار حاضر شد و به سخن پیرزن گوش داد.
چند دقیقه‌ای فکر کرد. چند قدمی عقب رفت؛ به سردر عظیم ۳۰ متری نگاهی انداخت و سپس به کارگران دستور داد چند چوب داربست را به دیوار تکیه دهند. تعدادی نیز طناب ببندند. سپس گروهی از یک‌سو هل بدهند و گروهی دیوار را بکشند. کارگرانِ متعجب فکر کردند این یک شوخی است؛ اما استاد با جدیت آنها را به کشیدن طناب‌ها و هل دادن دیوار وادار کرد. او هربار عقب می‌رفت، نگاهی به دیوار می‌کرد و از پیرزن می‌پرسید مادرجان صاف شد؟ پس از چند بار کشیدن طناب‌ها، سرانجام پیرزن لبخند رضایتی زد و گفت خوب است. حالا صاف شد و دقایقی بعد آنجا را ترک کرد. کارگران گیج و مبهوت از استادکار پرسیدند این چه کار بیهوده‌ای بود که کردی؟ خودت که می‌دانی این دیوار ۳۰ متری که چندین متر هم زیر زمین شالوده دارد با هل دادن و کشیدن طناب ذره‌ای جابه جا نمی‌شود! استادکار خندید و گفت من می‌دانم اما پیرزن که نمی‌دانست. مهم این است که اگر او با این تصور از اینجا می‌رفت که دیوار کج بوده، هرجا می‌نشست درباره کج بودن دیوار سردر مسجد شاه سخن می‌گفت. من امروز می‌توانستم جلوی چشم‌های پیرزن دیوار را صاف کنم اما باور به کج بودن دیوار در فکر مردم را دیگر نمی‌شود صاف کرد.
راه دسترسی
آدرس: اصفهان، ضلع جنوب میدان نقش جهان
وسایل نقلیه عمومی برای رفتن به مقصد میدان نقش جهان اتوبوس، مترو و تاکسی هستند.
اتوبوس: در ترمینال شرق اصفهان، خط میدان امام‌حسین (ع) – باغ غدیر و یا در ترمینال خوراسگان، خط میدان امام حسین (ع) – هشت‌بهشت را سوار شوید. در ایستگاه میدان امام پیاده شوید و خودتان را از طریق درب قیصریه به مسجد در ضلع جنوبی میدان امام برسانید.
مترو: در ایستگاه امام حسین از مترو پیاده شده و با استفاده از تاکسی یا اتوبوس به میدان نقش جهان بروید.
نکته: برای جستجوی در نقشه گوگل از نام مسجد جامع عباسی استفاده کنید.
نکته: شاید برای‌تان جالب باشد مسجد شاه اصفهان از معدود بناهای ایران است که در برنامه “گوگل ارث” به صورت سه‌بعدی بازسازی شده و می‌توانید در این برنامه آن را ببینید.
توصیف بازدیدکنندگان خارجی از مسجد شاه اصفهان
بازدیدکنندگان مسجد شاه همگی تحت تاثیر شکوه و بزرگی این بنا قرار می‌گیرند و زیبایی آن را خیره‌کننده و نفس‌گیر می‌شمرند. از آنجا که بیشتر این گردشگران پیش از ایران بسیاری از جاذبه‌های شناخته‌شده گردشگری جهان را بازدید کرده‌اند توصیف آنها بیانگر اهمیت ویژه این بنای شاخص در معماری ایرانی اسلامی است.
ایزابلا از هلند | ۲ آبان ۹۶
مسجدی بی‌اندازه خیره‌کننده
مسجدی بسیار بزرگ که با کاشی‌کاری و خوشنویسی‌های شگفت‌انگیز به رنگ آبی و زرد آراسته شده است. هنگامی که شما روی سنگ خاصی در زیر گنبد می‌ایستید و کف دست‌های‌تان را به هم می‌زنید انعکاس صدایش را آشکار و واضح می‌شنوید. این بنا براستی شاهکار معماری اسلامی است.
گردشگری از سنگاپور | ۱۷ اردیبهشت ۹۶
پرشکوه و درخشنده
این گل سرسبد مسجدهایی است که در ایران دیده‌ام. ابعاد باشکوه و درخشندگی‌اش نفس‌گیر است. در این مسجد کاشی های ۷ رنگ تکمیل‌کننده رنگ‌های فیروزه ای و آبی آسمانی هستند که در اکثر مساجد معمول است.
اگر فرصت دیگری باشد بی‌شک دوباره از آن بازدید می‌کنم.
گردشگری از ویرجینیای آمریکا | ۲۱ آبان ۹۴
با دیدن زیبایی‌اش اشکم جاری شد
در ایران مساجد بسیاری وجود دارد که از نظر معماری و دکوراسیون یکی بیشتر از دیگری جذاب هستند. بعد از دیدن تعداد زیادی از اونها، به سختی می‌توانستم تصور کنم ازین بهتر هم ممکن است. اما هنگامی که از راهرو وارد شدم و روبروی خودم این مسجد را در نهایت زیبایی و شکوه و جلال دیدم، نفسم بند آمد و اشک‌هایم جاری شد. تصورش هم سخت است که برای ساخت آن چه زحمتی کشیده شده است چون تک تک جزییاتِ کوچک بی‌نقص هستند. اگر هیچ چیز دیگری را در اصفهان نمی بینید، لطفا اینجا را ببینید.
جان از استرالیا | ۷ تیر ۹۵
اگر هیچ چیز در اصفهان نبینید باید این مسجد آبی را ببینید
به‌راحتی از میدان امام به آن می‌رسید اما توصیه می‌کنم در اوایل روز بازدید کنید تا به جمعیت (معمولا گروه‌های مدرسه‌ای یا گردشگران ایرانی) برنخورید و از آرامش محیط لذت ببرید.
توجه داشته باشید که مقامات مذهبی محلی، کارکرد مذهبی این ساختمان را بر ارزش گردشگری‌اش ترجیح دهند و شما ممکن است در حیاط اصلی داربست و برزنت‌های زشتی ببینید که برای پوشش نمازگزاران هستند. بنابراین باید در انتخاب زاویه دوربین خود خلاق باشید!
به قلم فهیمه دزفولی
