یخچال خشتی میبد
یخ و یخچال در ایران
در ایران قدیم، ساختمانی به نام یخ‌دان یا یخچال همچون یخچال خشتی میبد، به منظور تولید یخ در فصل زمستان و نگهداری آن تا فصل تابستان می‌ساختند که از حیث معماری بسیار ارزشمند هستند. در معماری این ساختمان‌ها چه از حیث طراحی و چه از حیث مصالح، رعایت نکاتی مشاهده می‌شود که در نوع خود بسیار جالب است.
در مورد قدمت ساخت یخچال‌ها اطلاع دقیقی وجود ندارد اما قدیمی‌ترین مدرک وجود این بناها در ایران، سفرنامه‌ی شاردن سیاح فرانسوی دوره‌ی صفوی است که در آن از تهیه‌ی یخ در یخچالهای اصفهان گزارش شده است.
یخ در گذشته جزء کالاهای گران‌بها بوده است که همه‌ی اقشار جامعه، قدرت خرید آن را نداشتند و اقشار مرفه جامعه، بیشترین استفاده را از یخ می‌کردند. ارزش یخ به گونه‌ای بوده است که کارگران یخچال‌ها به جای دستمزدشان یا در کنار دستمزدشان مقداری یخ رایگان دریافت می‌کردند. همین ارزش اقتصادی یخ باعث می‌شد که مالکان یخچال‌ها جزو افراد ثروتمند باشند و حتی طبق نظر برخی از مورخین، این افراد ثروتمند بوده‌اند که اقدام به ساخت یخچال می‌کردند و وجود عمارت‌های اعیانی در کنار برخی از یخچال‌ها، تایید کننده‌ی این نظریه است.
البته یخ‌های تولید شده در یخچال‌ها، از حیث کیفیت یکسان نبوده و درجه‌بندی داشته‌اند. یخ‌های بلوری و درجه یک به منظور خنک کردن نوشیدنی‌ها، یخ‌های متوسط برای نگهداری مواد غذایی و یخ‌های درجه پایین در تولید بستنی استفاده می‌شدند. از آنجا که بستنی‌بندها مایع بستنی را در ظروف فلزی گذاشته و بعد آن ظروف را درون یخ می‌گذاشتند، کیفیت یخ آن چنان برایشان مهم نبوده است.
نوع دیگری از یخ‌های تولید شده، یخ‌های زینتی بوده‌اند که بسیار گران‌قیمت بوده و به منظور استفاده‌ی ثروتمندان تهیه می‌شدند. این یخ‌های بلورین با استفاده از دانه‌های انار با رنگ قرمز تولید می‌شدند.
یخچال خشتی میبد
اگر بگویند حدس بزنید بزرگترین تأمین‌کننده‌ی یخ ایران در قدیم، در کدام شهر قرار داشته، استان یزد و شهر میبد چندمین حدستان است؟ احتمالاً آخرین، یا از آخرین‌ها. چیزی که از یزد می‌شناسیم به گرما و نورِ آفتاب و کویرهای سوزان و کاستنِ گرما به‌وسیله‌ی بادگیرهای فراوان است؛ نه موضوعاتِ مربوط به یخ و سرما. و همین امر است که بازدید از یخچال خشتی میبد را، که بزرگترین یخچال خشتی تمام جهان به شمار می‌رفته را این‌قدر جذاب می‌کند.
ساختمان یخچال
ساختمان یخچال دارای سه بخش اصلی است؛ دیوار سایه‌انداز، حوضچه‌ی تولید یخ و مخزن یخ.
دیوار سایه‌انداز دیواری با طول زیاد و ارتفاع بلند که به منظور جلوگیری از تابش آفتاب به حوضچه ساخته می‌شده و به واسطه‌ی محل و نحوه‌ی ساخت، سایه‌ی آن در تمام روزهای سال بر حوضچه می‌افتاده است. در برخی نواحی، برای کامل شدن حفاظت حوضچه از تابش آفتاب، غیر از دیوار سایه‌انداز اصلی، دیوارهای جانبی هم ارتفاع با دیوار اصلی در سمت چپ و راست آن و عمود بر آن، ساخته می‌شده است.
دیوار سایه‌انداز برای استحکام بیشترش پشت‌بندهای بزرگی داشته است. همچنین در برخی یخچال‌ها، دیوار سایه‌انداز طاق‌نماهای متعددی به منظور تزیین دارد که موجب کاهش یکنواختی بدنه‌ی صاف دیوار می‌شود.
حوضچه‌ی تولید یخ گودالی مستطیل‌شکل که با طولی کمی کمتر از دیوار سایه‌انداز و با عمق کم (در حدود نیم‌متر) به موازات دیوار سایه‌انداز و در بخش شمالی آن، حفر می‌شده است. از این گودال به منظور آبگیری برای تولید یخ استفاده می‌شده است.
مخزن یخ گودالی به شکل دایره یا مستطیل (با توجه به نوع یخچال) که در بخش جنوبی و پشت دیوار سایه‌انداز حفر می‌شده و به وسیله‌ی یک یا چند ورودی به بخش شمالی یا همان حوضچه، مرتبط می‌شده است. از این گودال‌ها به منظور انبار کردن یخ‌های تولید شده در حوضچه‌ها استفاده می‌شده است.
یخچال‌ها معمولاً در کنار این سه بخش اصلی، بخش‌های فرعی دیگری نیز داشته‌اند که متداول‌ترین آنها، اتاق عرضه‌ی یخ بوده است. اتاقی دارای یک ترازوی بزرگ که از سقف آویزان بوده و محل فروش یخ‌های تولید شده بوده است.
یخچال خشتی میبد، یگانه سازمانده یخچالهای قدیمی این منطقه است که در داخل شهر میبد و در فاصله ۵۰ کیلومتری شمال یزد، درکنار راه کاروانسرا و در جوار چاپارخانه، آب انبار و رباط اصلی مشهد واقع شده است و مخصوص ساخت و نگهداری یخ بوده و با توجه به شرایط جغرافیایی منطقه یکی از نشانه‌های تمدن مردم این منطقه به شمار می‌رود.ساختمان عظیم این یخچال خشتی از خشت و گل خام می‌باشد و از چهار قسمت اصلی، حوض یخ بند، دیوارهای سایه انداز، گنبد اصلی و مخزن یخ تشکیل شده است. محوطه یخبند یخچال میبد حوض گلی و کم عمق تقریبا ۵/۰ متر به مساحت تقریبی ۸۰۰۰ متر مربع است و دیوارهای بلند سایه انداز با ضخامت دو متر وارتفاع ۸ متر در سه جهت جنوبی ( با طول ۴۲ متر) شرقی و غربی با طول ۲۰ متر قرار دارند. سطح قاعده دایره ای این گنبد حدود ۳۰۰ متر مربع است و ارتفاع گنبد تخمیناً ۱۵ متر می‌باشد .
پهنای دیوار خشتی گنبد از بالا به پایین به طرز ماهرانه ای کاهش می‌یابد به گونه ای که از ۴/۲ متر در قاعده به ۲۵ سانتیمتر ( پهنای یک خشت می‌رسد . در یخچال میبد و سازه‌های مشابه، سه مرحله «یخ سازی»، «یخ داری» و «تحویل یخ» در یک محل صورت می‌گرفت.یخچال گنبدی میبد، نمونه‌ای از سازه‌های سنتی و سازگار با زیست بوم ایران است که در نوع خود بهترین و بزرگترین نمونه از این دست به شمار می‌رود و که از این نوع یخچال‌ها هنوز دو عدد در کرمان، کاشان، زواره، نایین، بم، سیرجان و میبد وجود دارد.
از نکات بسیار مهم در طراحی و کاربری این سازه‌های آبی، همخوانی و هماهنگی آنها با زیست بوم منطقه است که در شمار سازه‌های «سبز» محسوب می‌شدند.از ویژگی مهم این سازه‌ها، به‌کارگیری درست و مدیریت مناسب منابع آب در مناطق خشک و نیمه خشک ایران است؛ با ساخت این یخچال‌ها نه تنها تابستان‌های گرم و سوزان با دشواری‌های کمتری طی می‌شد، بلکه برای دیگر فصل‌های سال و مواقع کم آبی و خشک‌سالی‌های احتمالی نیز ذخایر آب در دسترس بود.
کارایی یخچال‌ها در سال دوبار صورت می‌گرفت؛ یکی در میانه زمستان (برای انباشتن یخ در مخزن و پوشاندن سطح یخ با پوشال و کاه) و دیگری در میانه تابستان (بهره‌برداری از یخ‌های انباشتی برای شرب و نیازهای دیگر)روش تهیه یخ به‌این صورت بود که در طول شب‌‌های سرد چله زمستان، آب نهر یا قنات را از مسیر آبروها به حوض یخبند هدایت می‌کردند تا اینکه یخی ضخیم، فشرده و چند لایه در یخ بند‌ها تشکیل شود. پس از تشکیل یخ، آن‌را شکسته و در پاچال می‌ریختند و در بین تکه‌های یخ، آب می‌پاشیدند تا فشرده شوند و این‌کار باعث می‌شد تا دیرتر ذوب گردند. آبی که از ذوب یخ به‌دست می‌آمد، نیز به حال خود رها نمی‌شد؛ یک راه‌آب باریک در پایین پاچال دیده شده بود تا مقدار آب ناچیزی که از ذوب احتمالی یخ‌ها به‌وجود می‌آمد، به سمت چاه سرازیر گردد.برای تهویه هوای داخل گنبد، دریچه‌ها و روزنه‌هایی ساخته شده بود تا مانع ذوب یخ در زمان‌‌های گرم سال شده و تهویه مناسب صورت گیرد.
تمام این برنامه‌ریزی‌ها برای بهره‌برداری و مصرف یخ در روزهای گرم تابستان بود تا «یخچال دار» یخ‌ها را در درگاه جنوبی یخچال، به مردم تحویل دهد.یخچال میبد که به شماره ۱۸۲۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده از خشت و گل ساخته شده است.در کنار این معماری شگفت، «نارین قلعه»، «آب انبار کُلار» و «چاپارخانه» قرار دارند که باهم یک مجموعه معماری تاریخی ارزشمند را در شهر میبد یزد تشکیل می‌دهند.
